24 de xu? :A noite meiga de San Xo?
A noite de San Xo?, o 24 de xu?, ?hoxe unha das festas m?s ricas en lendas, superstici?s e costumes que acocha o noso folclore, a nosa cultura. Antes de ser cristian?ada, era unha relixi? popular na que os esp?itus do mal actuaban na escuridade con obxectivos mal?olos na percura dalgunha victima.
Pretender sabe-la or?e desta liturxia ser? perderse nos estadios m?s ancestrais da vida mesma. Quiz?s poder?se remontar ? civilizaci?s prehist?icas e sobre todo dende que o home se decata do movemento de translaci? ?redor do sol que anualmente recorre o noso planeta. Dita observaci? puido ser consolidada cando a humanidade logrou "domesticar" o lume.
0 dia no que o sol atinxe o maior tempo de esplendor dase o 21 de xu? , fen?eno natural co?cido como "solsticio vernal ou de ver?". A partir de ent?, o tempo da claridade solar vai diminuindo paseni?mente ate o solsticio "hienal ou invernal" no d? de San Silvestre. De seguido, a luz diurna vai "increscendo" ata repeti-lo ciclo .
Segundo a defin? don Eladio Rodr?uez G?zalez no seu Breviario
enciclop?ico: "Na noite de San Xo? parecen realizarse t?alas
marabillas. Ac?dense nas cidades, vilas e aldeas as tradicionais
lumeiradas, arredor das
cales canta a mocidade, baila e brica por riba das chamas; pasan logo os
gandos para que reciban o orballo de San Xo?, cando xa as fogueiras
esmoreceron, facendo que as redes reciban o remol a?da fumegante;
p?ense ?relento herbas e plantas recendentes, mergulladas en auga, e
nesta auga sandadora l?ase ?ma? seguinte toda a familia, na
crenza de ver curadas as erupci?s do cute que padecen; t?anse ? doce
da noite as nove ondas do mar polos que viven preto; non poucas
persoas acoden ?praia m?s cercana, malia teren que percorrer unha
distancia de d?s a tres l?oas para recibi-las salut?eras ondas;
chimp?dose nove veces ?r? os ribeir?s do Mi? ?d?as doce da noite,
cren que esas abluci?s lles ser? beneficiosas.
As mozas solteiras botan a clara e a xema dun ovo nun vaso con auga, que
po?n ?relento para observar ?sa?lo sol as formas caprichosas que
adoptou o contido e deducir diso a profesi? ou oficio que ter?o
desexado noivo ou o futuro esposo; hai quen cre que as meigas aproveitan
a noite de San Xo? para dirixirse polos aires ? seus concili?ulos de
Sevilla ou do noso areal de Coiro; e tales virtudes salut?eras e
purificadoras te?n as augas nesta noite ?ica, que tam? pos?n
facultades prol?icas para a moza que acade coller a chamada Flor da
auga fr?. En non poucas aldeas galegas moitas persoas adoitaban
madrugar para ver por un cristal afumado como o sol nace bailando na
madrugada dese d? vizoso en prodixios. A mocidade das aldeas,
aproveitando as sombras, ded?ase a cambiar de sitio e saca-las cancelas
dos seus gonzos, os carros, os apeiros de labranza e t?olos enseres que
poden levar duns sitios a outros m?s ou menos afastados; deste xeito
aparecen pola ma? na eira dun veci? o que estaba recollido no alpendre
doutro; e as?trasladaban ?Veiga vella os efectos dun veci? da Veiga
nova; e a?da atrancan as portas de moitas casas para que os moradores
non poidan sa? doadamente delas. Nas poes?s dos trobadores medievais
fanse referencias adoito a estes costumes que xa ent? eran propios de
noite e de d? tan sinalados".
O ANIMISMO
De non perderse unha grande parte da tradici?, os elementos esot?icos
utilizados para transmiti-las propiedades, atribuidas ? esp?itus desta
relixi?, ser?n innumerables. De t?olos xeitos, haber? que agrupalos,
ben por unha casu?tica com? ou dentro dunha simbolox? moi
significativa. Destes, os princip?s ser?n:
A AUGA
Elemento de gran limpeza que segundo o seu estado p?enos liberar das
enfermidades cut?eas (orballos); dos malos
esp?itus (auga bendita), e incluso pos? poderes fecundativos (auga
mari?).
S?hai un tipo de auga refuxada e que o saber popular soubo refranar perfectamente ?dicir:
"A chuva de San Xo?, tolle o vi? e non colle pan".
O LUME
E outro dos elementos purificadores que queima as impurezas e as malas
herbas. 0 resplandor das labaradas no seo da noite, descobre os dia?s
ocultos na escuridade. A calor desprendida das lumaradas semella
recualos ate facelos fuxir.
AS HERBAS
Popularmente ben co?cidas polas s?s propiedades curativas, medici?is,
purgativas e mesmamente perigosas. A ciencia popular soubo identificar
moi ben aquelas nas que as divin?ades transmit?n os atributos
milagreiros, otorg?dolle a cada pranta ou herba unha finalidade
concreta e diferente. Hoxe as investigaci?s no laboratorio relegaron o
uso das prantas ?consumo de productos diet?ticos; pero ser?a propia
investigaci? quen lograr? nun futuro non moi lonxano, o verdadeiro
valor cent?ico e medicinal das mesmas.
OS PENEDOS, ENCRUCILLADAS, LAGOAS, CASTROS E OUTEIROS
Non son m?s que lugares de culto, que a cristianizaci? transformou en
altares e cruceiros. Nestes s?ios man?est?anse fisicamente os mutados
en fadas, bruxas, dia?s, cobras, santa compaha etc. etc. Aparecian en
d?s tan s?alados como o San Xo? ou Noiteboa para face-los conxuros e
feitizos. 0 mortal que conseguira miralos arrisc?ase a todo. Desde
enriquecerse, na maioria dos casos, de acadar co desfeitizo, ata
desaparecer ou morrer se non o lograba.
A ETNOGRAFIA
0 desco?cemento, nas culturas pasadas, da mec?ica do sistema solar,
fixo imaxinar unha mitolox? "an?ica" para propio convencemento. Nela,
as divinidades expresaban a s? vontade por medo de seres e accidentes
xeogr?icos, tales como animais,fontes, lagoas, ?bores, penedos,
outeiros etc. Restos desa creaci? animada ainda peduran entre n?
e p?ense atopar nas festas, superstici?s, lendas, contos e dem?s
folclore. Sen embargo, estes vestixios perderon toda a connotaci?
ancestral, e os m?icos poderes de fecundaci?, sexuais, curativos e
espirituais fican relegados a escasos sectores do pobo.
Galicia conta cunha riqueza de lendas que falan de mouras,
vellas ou
fadas que saen na noite de San Xo? ? beiras das pozas e rios.
Pousan enriba dos penedos ou perto das ermidas. Mentres esperan a algu?
que poda desencantalas alisan os longos cabelos dourados cun pente de
ouro. Estes m?icos persoaxes adoitaban relucir mantas cheas de ouro,
moedas e xoias ben espalladas a fin de seren asolladas coa chegada do
mencer.
Hai outras que falan de desfeitizos : aquel que lograra desencantar a
unha moura xeralmente ser? gratificado con importantes cantidades de
ouro. Estas connotaci?s de deusa "Fortuna" pod?n aparecer en
diferentes formas, tales como: Coller a gali? dos pitos de ouro; atopar
o tesouro que gardaban as fadas ; ou mirar un pi?iro convertido
en ouro.
Am?s destes legados orais, cabe suli?r un referenciad?no monte de Os
Remedios (en Moa?) que est?directamente vencellado ?noite que nos
ocupa, e di as? "Cando aparece a cobra na noite de San Xo?,
deseguido saen as bruxas que brincan ?redor da ermida, para desaparecer
coa chegada do mencer". Evid?ciase neste relato todo un aquelarre
coa ?ica variante de sustitui-lo macho cabr? pola cobra. Lembrar que a
serpe ?un animal tel?ico, enteiramente ligado ?muller e todo o
feminino: sensualidade, fertilidade etc. Goza da peculiar dualidade de
poder ser un becho tanto beneficioso como perigoso.
CARREXAR A BROZA
A preparaci? da fogueira faise con antelaci? de varios d?s e
? veces ata un mes. Realmente a animosidade empeza cos primeiros dias
calurosos do maio "tolo" e ?cando os m?s cativos desprazanse ?
montes, carreiros, tomadas, beiradas e testeiras das veigas. Van
provistos de cordas, fouces, gallas e outros ?eis para roza-las
silveiras,toxos, herbas e, cortar le? de ponlas e arbustos. A broza
amont?se enriba dos ramalios de casti?iros, alcolitos ou
xestas previamente cortadas. Cando se xunta un bo feixe, parte dos
rapaces e rapazas fan a viaxe acarrexando a broza ?lugar onde se far?a
fogueira.
Mentres uns portaban por adiante facendo firme nas cordas e troncos
outros, coas gallas, axudaban por atr?. M?s que empurrar, imped?n que
a maleza se ciscara.
A medida que se achegaban as v?peras, entraban en xogo a mocedade e
mailos maiores. A estas alturas a broza acumulada requeria unha vixianza
estricta por temor a que os rivais doutras fogueiras lle prenderan lume
antes do dia sinalado. Sen d?ida era unha reminiscencia das rivalidades
tribais. ?E probe daquel que cacharan intentando prenderlle lume!.
?Menuda tunda levaba!
A FOGUEIRA
A
fogueira de San Xo?, e por extensi? a de San Pedro, costume esta
?tima c?eque extinguida, simbolizan o astro solar. Os curros de nonos
e nonas cantando e choutando ?seu redor, semellan unha inmolaci?.
O ?timo d? era obrigatorio carrexar loureiro para enterralo, afincalo e ir estrib?dolle a broza por todas partes . Logo de quedar firme pendur?anselle cartuchos de papel cheos de xofre.
A hora de prenderlle lume era todo un ritual. Nunha pequena fogueira a parte conc?transe t?olos rapaces que traballaron. Dictan normas xerarquizadas chegando incluso a acaloradas discusi?s para elixir o "xefe" . Unhas veces era escollido por m?itos de participaci?, e as m?s porque era un verdadeiro l?er.
Chegado o momento prend?n os fachos e o "xefe" era o primeiro en lle plantar, logo, o resto da rapazada secundao respectando a escala xer?quica e outras veces fac?nno de forma desordeada. Cando o lume toma corpo os loureiros comezan a fumegar e a soar no ar un agradable e continuo desacorde de estralazos, como se procuraran facer fuxi-los seres agoreiros.
As labaradas alcanzan e queiman os cartuchos de xofre deixando cair raioli?s de m?tiples cores.!Qu?espect?ulo!. Nenos e nenas, mozos e mozas, cantaban e brincaban o redor b?edos pola delicia do resplandor da fogueira e desafiando a calor que dela se despedia, e que fai recuar aos maiores. Hab?quen se sentaba a car? da fogueira para formular un desexo. A medida que o lume da cacharela vai minguando, av?ase con broza da reservada. No caso de ser moita, sempre se deixaba algunha para a de San Pedro.
Actualmente o loureiro ?sustituido por un pau alto ?que se lle pendura un moneco e vaise a pedir polas casas le?, m?eis vellos, caixas de frutas e cartos para gasolina e petardos. A madeira recollida ap?ase ? pau como si fora un palleiro.
Xa esmorecida a fogueira, os valentes tentaban cruza-los braseiros en carreiras, chimpos, ou utilizando os taboleiros para non queimarse. Antigamente fac?se o mesmo, pero co prop?ito de cura-las aireadas, fuxi-las bruxas, saca-lo dia? do corpo, curar mal de ollo e como se dic? "S?vame lume de San xoan, para que non me trabe cadela nin can".
Tam? hab? quen queimaba unha peza de roupa persoal para evitar que non fora pose?a pola bruxas. Hoxe, o salta-lo braseiro non deixa de ser un acto de valentia e temeridade. Xeralmente estas normas estaban arraigadas en expresi?s espirituais e curativas.
Tampouco ?descartable darlle alg? contido gastr?omico. Estamos na
?oca da recolleita da pataca e hab? quen as botaba, sen pelar, nun
recuncho da fogueira. Sen deixarse queimar, os cachelos com?nse
quentes. E tampouco debe esquecerse
o refr? popular que di "Polo San Xo? a sardi? pinga no pan",
de millo por suposto, e se ?n acompa?das dunhas fechas do vi?o de a
rente a parede, !mellor que mellor.! Logo os cantos, bailes,
pandeiretas, gaitas e acorde?s. A festa estaba servida.Agora estendeuse
o senso gastron?ico e ?f?il contemplar ? veci?s asar mexil?s,
chinchos, sardi?s, chourizos, e inclusive facer unha churrascada. Para
rematar unha queimada.
Cachela de San Xo?, debuxo feito por Castelao
Son tradicionais en Galicia na noite que para o pobo galego ?a noite dos misterios:a noite de San Xo?. Encol delas brincan os nenos, mozos e persoas maiores, porque cren que, deste xeito, curan as doenzas da pel, afastan os maleficios e evitan certos padecementos, sempre que o n?ero de saltos sexa impar. Nunhas comarcas cren as doncelas que casar? durante o ano se ?saltaren non tocan a chama, e se esta lles toca, non atopar? home de contado.
Noutras partes te?n a certeza de que precisan saltar nove veces unha mesma lumerada para que acaden os seus desexos. ? nenos p?anos espidos dun a outro lado, envolv?doos logo nunha saba de li? sen mollar. Xeralmente o padri? d?a criatura ?madri? e esta v?vello dar ? padri?, e as?sucesivamente; de faltaren estes, chaman a tres Mar?s que os substit?n dicindo cada vez: doente cho entrego, dev?vemo sano.
Cando xa s?quedan as cinzas da fogueira fan pasar encol dos rescaldo os gandos maiores para preservalos de meigallos. Nos s?ulos XV ?XVIII fac?n en Santiago de Compostela pequenas lumeradas nas portas dalgunhas vivendas ?paso das procesi?s de Semana Santa, que ent? se verificaban a altas horas da noite. A finais do mesmo s?ulo XVIII o cabido compostel? alumeaba a praza do Hospital con varias lumeradas durante a noite anterior ?d? do Ap?tolo, para o que mercaban por carros os billardos que hab?n queimarse.
AS BROMAS
A medida que a fogueira se vai extinguindo, a mocedade forma pandillas
que saen a "atracar as calles, para que non pase naide".
Recorren barrios e parroquias entre cantos e berros acompa?dos polo
ruido de tarteiras vellas e outros cacharros.
0 propio da noite era "andar ? cancelas". Pero tampouco quedaban atr? os carros, xugos, chalanas, arados, e mesmamente se met?n co gando recollido na corte. Pola ma? seguinte era doado ir ?adro da parroquia a busca-la cancela que faltaba do seu sitio.Non obstante, hab? gracias con m?s retranca e de morbo sospeitoso, que en nada lle gostaban a aqueles veci?s que entre s?non se levaban ben. Pois xa ten acontecido en Meira de lle troca-los burros das cortes durante a noite.
?Qu? non ten mirado as chalanas atravesadas para non deixar lavar, atravesar paus nas carreteras, nos cami?s, cambiar as placas do veterinario polas dos m?icos e practicantes, colocar carteis con t?ulos de pel?ulas alusivas a persoaxes populares ou a entidades locais, cagarlle nos cachos das mozas, petar nas portas, intercambia-los portais dos noivos que ?n casar, esconde-las macetas, ir ?froita madura deste tempo como as ameixas, n?peros e peras de San Xoan, e un sinfin de falcatruadas m?s. Esa noite todo estaba perdoado e isto xa ven de moi atr?, pois consideran os etn?rafos que se fac? como un ritual dos ataques do mal para fomentar o caos e o desorde.Hoxe en d?, hai bromas que se escapan do senso l?ico e humor?tico e t?nanse en gamberradas de mal gusto, perigosas e costosas que poden provocar accidentes, incendios e ata causar mortes a animais maltratados.
Quizais falle algo de imaxinaci? como cando amarraban un burro ?cadea
do campanario e lle pu?n as hortalizas fora do seu alcance para que ?
intentar comelas fixera repica-las camp? durante toda a noite.
OS BA?S
Farto ?sabido da importancia da auga no aseo e limpeza persoal, como xa
quedou refrexado no capitulo do animismo. Pois ben, nesta l? nova
estaban moi difundidos os ba?s a partir das doce da noite na auga do
mar que, adem?s de 
"purgar", ten propiedades preventivas (rica en iodo) e est?impregnada
por un senso libidoso de especial influencia nas parellas de noivos,
quenes, ceremoniosamente, acochaban o seu an?imo amor? na escuridade
nocturnal coa complicidade do leve luar.Non ?descartable que os
v?culos sexuais incidiran na crencia de que certas ondas do mar te?n
propiedades fecundativas.
Outro dos m?odos para cumplir un desexo era saltar doce maretas ? doce
da noite. Costume moi respetada polas mulleres est?iles. Por outra
parte, t?ense recollido testemu?s referidas a mulleres que para
purificar o sangue tir?anse ispidas, a volear, sobre comareiros
humedecidos polo rocio da noite. Hai crencias de que o orballo
sanxoaneiro serve para preservar da polilla a roupa de inverno, sempre
que se pasara previamente polas herbas h?idas.
AS HERBAS E OS CACHOS
As tradici?s populares non asumidas polo cristianismo foron combatidas
por Marti? Dumiense, obispo de Braga no s. VI, m?s non puido impedir
que herd?amos costumes como a de ir a por auga emanada de sete fontes
para face-lo cacho.0 cacho consiste en recolier herbas e plantas de
eficacia medici?l e arom?icas, o seu agradable cheiro e repudiado
polos esp?itus mal?icos. A tradici? oral insiste en que o cacho sirve
para quitarnos o demo do corpo, alonxa as bruxas e cura a envexa.
Hai varias clases de herbas que se utilizan para isto, sendo as m?s
reco?cidas as seguintes: Tromentelo, folla de cana, choupo (ollo de
prata), ruda, herba luisa, manzanilla, ortel?, mildrastes, fiunchos
(anises), herba de san Xo?, espadaina, puenso, herba lemona, lirio,
romeo, ourego, loureiro, allo, rosas, follas de nogueira con tres noces,
fento rizado (peineta), herba do Carme, silveira, folla de figueira,
folla de olmo, folla de laranxeira, malva-rosa, hortensia,folla de vi?
blanca e outras.
O fiuncho, unha das sete herbas b?icas usadas na noite de San Xo?
Seleccionadas as herbas, am?ranse nun feixe ou mollo e col?anse nunha
tina, caldeiro ou palangana cheas de auga. D?xanse fora pola noite,
segundo crencias cristianas, para que San Xo? os bendiga, pero iso non
??ice para colocar uns cardos ou silveiras enriba do cacho e as?
evitar que o demo cague nel. Tam? hai quen lle votaba chavos.
Na parroquia de Domaio tam? se pu?n nas fiestras, portas, tellados e
chimeneas para impedi-la entrada das bruxas. Tradici?s parecidas falan
de colocar toxos nas portas, cruces de madeira ou pintadas de negro para
rexeita-la Santa Compa?.?erguerse pda ma?, s?ase un pouco de auga
verde e de bo cheiro. L?ase a cara, p? ou todo corpo, purificando a
pel, e a veces protexe das enfermidades pulmonares.
A
herba s?ase durante varios dias ?sol para ser utilizada logo en
m?tiples remedios caseiros. Deses remedios seleccionamos a seguinte
mostra ilustrativa: a ruda, herba luisa e manzanilla, contra os
dores de barriga. A hortel? e mildrastes contra os picores das
estrugas.
As follas de nogueira con tres noces, cura as chagas do corpo. 0 romeo cocido con vi? curaba as dores de gorxa, barriga e tam? as dores do gando, e sin o vi? era boa para o reuma, nervos e resfriados. Loureiro e allo tr?lanse para limpa-las aireadas e contra o reuma.
Contra as aireadas tam? se usaba o fume das hebas do cacho. A herba de San Xo? limpa a cara de grans. 0 tromentelo era bo ant?oto para evitar a ca?a do pelo.Respecto a esta ?tima, recolleuse na parroquia de Domaio a seguinte estrofa:
"Dime rapaza bonita
?Con que te lavas o pelo?
Cunhas herbas do monte
Qu?f? chaman tromentelo!.
DITOS E REFR?S
Son frases feitas, en prosa ou verso, baseadas na observaci? dos
fen?enos naturais e que a sabidur? humana proverbia, dun xeito
categ?ico a filosofia popular.
Os principais refr?s sanxoaneiros recollidos din:
En san Xo?, as bruxas fuxir?.
- S?vame lume de san Xo?, para que non me trabe, nin cadela nin can.
- Na fogueira de San Xo?, todos caen ?chan.
- A noite de san Xo?, pasaralo ben, e o d? seguinte, mal.
- Na noite de san Xo?, non te deites ata a ma?.
- No san Xo?, na palangana cagar?.
Se queres roubar un portal polo san Xo?, come moito e sobre todo pan.
Na noite de san Xo? rapaz, rouba portais si eres capaz.
En san Xo?, cardos dan.
No san Xo?, peras na man.
No san Xo?, as peras caen ?chan.
A auga de san Xo?, tolle o vi? e non da pan.
No san Xo?, fouci? na man.
Os allos postos no san Xo?, son dentes de can.
Cebolas en san Xo?, cagallas de can.
Na noite de san Xo?, bebe vi? e come pan.
Polo san Xo?, a sardi? pinga no pan.
0 coe? polo san Xo?, e o pavo polo Nadal.
Quen auna (xexuna) polo san Xo?, ?tolo ou non ten pan.
Ma?s de san Xo? unhas corren e outras van.
En maio, d?tome e caio. En san Xo?, d?tome no chan.
Na noite de san Xo?, fai o que todos fan.
Polo san Xo?, as nove co d? dar?.
Polo san Xo?, a vella preguntar? cando vir?o ver?.
0 dia de san Xo?, ?o d? m?s longo do ver?.
Polo san Xo?, calquera burro ga? o pan.
- Textos de Xos?C. V?laverde Rom?, Xu? 1991
As "cancelas"
Na noite de San Xo?, nas m?s das aldeas de Galicia, os mozos "andan
? cancelas". Consiste en ir uns cantos xuntos, ou todos, polas
casas dos veci?s, entrar nos curros, nos pendellos e nas cortes, coller
os carros, os xugos, os arados, grades, escadas e trebellos de toda
caste, sin que os donos se enteren, e levalos. O que fan co?es var?
aseg? os lugares ou aseg? a idea que se lles ve? ?cabeza: o m?s
com? ?polos todos xuntos nun sitio onde toda a xente os vexa ?ma?,
sexa no adro da eirexa, sexa na praza ou no campo da festa, sexa nun
cami? por onde pase moita xente; ? veces, p?enos atrancando o cami?
principal, pra que ningu? poda pasar, ou mesmo atrancan os cami?s con
?bores ca?os, trabes, le? ou calquer impedimento. Ou meten os carros
e os trebellos nun r?; ou levan os dunha casa pra outra ?o contrario.
O caso ?facer r? ?xente e que os donos leven ben traballo pra
recoller as cousas e volvelas traguer pr?seu sitio. Dende logo, que
ningu? se pode encabuxar por esta broma, sinon levala a ben e celebrala
moito.
As fogueiras
Ch?anse lumes, lumeiradas, fogueiras, cachelas ou cacharelas.
Alc?dense xa nas primeiras horas da noite, desp?s da cea. En
moitos lados alcenden iste lume con le? e ramallosa canto m?s verde
millor, de modo que dea moito fume, pois iste ?b?pra afuxentar as
bruxas e os esp?itus ru? e pra purificar ?xente. En torno ? grandes
fogueiras danza e canta a multitude, indicando o seu car?ter pruficador
o salto dos mozos e mozas por riba do lume. As fogueiras, como as
canci?s, resp?tanse unhas ? outras.As?pasan a noite cantando e dando
voltas arredor do lume, ou brincando por riba da fogueira uns atr? dos
outro, sin medo de se queimaren, facendo invocaci?s como
"Salto por enriba
do lume de San Xo?
pra que non me trabe
nin cobra nin can"
Nalg?s sitios, as moza que brinquen por riba da fogueira, sin tocar nas
flamas, din que se casan dentro dun ano. Pra ben ser, compre
saltar varias veces, sempre en n?ero impar, recitando a f?mula e
saltando unha vez pra un lado i outra vez pra outro.
O acto de saltar ch?anlle en moitos lados salvar. O millor,
sobre todo pr? que est? enfermos, principalmente de pel, ?brincar en
pelico, ou sexa encoiro, pr?cual os dem?s que est? al? ret?anse.
Tam? pasan ? nenos por riba do lume, entre o padri? e a madri?, ou
ben as consabidas tres Mar?s, empregando a co?cida f?mula:
"Enfermo cho dou, dev?vemo sano"; logo env?veno nunha saba de li?
que non fora mollada.
A danza das cacharelas
Enfeitar as casas
?tam? costume po?r espetadas nas xuntas das pedras na parede das casas, penduradas nos corredores ou sinxelamente pousadas no peitoril das fiestras, herbas e frores do tempo, que aparecen al??ma? cedo, semellando adornos. Nalg?s lugares esto ?un obsequio que lle fan os mozos ? mozas quenes, unha vez cumprida esta obriga, x?tanse entre eles e van cantarlle as copras que a inspiraci? do momento lles fai sa? das gorxas. Tam? se fai o mesmo coa intenci? m?ica de escorrentar dia?s e meigas.
Na noite de San Xo? enviv?ese e colle maores virtudes que nunca a auga das fontes santas e milagreiras. Polo tanto, esa auga v?vese como un remedio universal que compre aproveitar met?dose nela ou, sinxelamente, lav?dose ? doce en punto da noite.
O
peor ?que tam? as bruxas fan usanza da auga destas fontes. Miden e
reparten a auga de cada veci?, mais si queren mal a alg? b?anlle a
auga polo lombo. Outras veces l?ana pra prepararen os seus meigallos.
Tam? din que si, ?romper o d?, tocan na auga, descobren os seus segredos e quedan limpas da bruxer?.
Non son somentes as bruxas das que din que andan soltas nesta noite milagreira sin? tam? os encantos, moitos dos cuales non se deixan ver m?s que na ama?cida de San Xo? .
Por esta causa, o doente que vai tomar os ba?s nestas fontes t? que ter coidado de non se deixar levar do medo que lle po?n os aparecidos que pode atopar no cami?.
?un dos misterios m?s extranos e m?s po?icos da noite de San Xo?.
A fror da auga ?a que se colle ?raiar o sol a ras da fonte, como si fora a tona en que vi?ran ?superficie t?alas virtudes e maravillas.
De certas expresi?s que aparecen en ditos e coplas deducen alg?s como se esta fror da auga fora tra?a por un p?aro no bico. Pode haber aiqu? un trabucamento co acreencia de que a pinga de auga e de orballo que na ama?cida de San Xo? trai un paxaro no peteiro e deita nunha fror ten as mesmas virtudes que a fror da auga.
Tocantes a calquera das d?s c?ase a seguinte f?mula:
D? de San Xo?, alegre,
meni?, vaite lavar,
pillar? auga do p?aro
antes do que o sol raiar.
Ir? o abrente do d?
a auga fresca catar
da auga do paxari?
que sa?e che ha de dar.
Corre, meni?,
vaite lavar
al?na fonte
te has de lavar,
e a fresca auga
desta ama?cida
cor da cereixa
che t? que dar
Se arraiar,
se arraiar?br>
t?alas meigas levar?
se arrai?,
xa arrai?,
t?alas meigas levou
Peladas era
peladas ser?
todalas meigas
que andan polo chan.
Peladas son,
peladas eran
t?alas meigas
que andan pola terra.
Ler
Romance da fror d?auga (Manuel Murgu?)
As nove ondas
O caracter purificador - e tam? fecundador - das augas ponse de
manifesto na tradici? do ba? das nove ondas, de
forte tradici? na praia de
Lanzada, en Noalla - Sanxenxo. Ademais de ser un rito manci?iro
e curativo do meigallo, ?tam? un rito de fecundidade que fai concebir
? mulleres est?iles.
Hanse ba?r compretamente en coiro (segundo outros, en camis?) e as ondas que en realidade te?n valor, aseg? d?, non son nove sin? sete.
C?tanas de d?s a nove, contando as nove pra colleren a ola grande, mais, en realidade, son sete as que toman.
Nun romance popular que data sen d?ida do s?ulo XVI, a sabia, que
denencanta ? que eran v?timas do sortilexio das meigas, ord?alles a
purificaci? con estas palabras.
Ide tomar nove ondas
antes de que saia o d?
e levar?es con vosco
as nove follas da oliva.
Na xurisprudencia irlandesa, a distancia de nove ondas foi a que se
estableceu entre inimigos, coma se creesen que estas foran bastantes
para purificalos dos seus mutuos odios. E, cousa singular, o primeiro
que pronunciou esta sentencia foi o bardo Amergin, que as lendas fan ir
de Galicia a Irlanda.
As herbas de San Xo?
Nunha gran tina de auga b?anse rosas de t?olos tipos e certas herbas
recendentes, e deixase toda a noite ao descuberto -prefrible sobre o
tellado- pra que adequira o poder do Santo. Ao d? seguinte pola ma?n
t?olos membros da familia, en especial os nenos, te?n que lavarse con
esta auga milagreira, que, por certo, arrecende maravillosamente (ule a
rosas, xa se ve)
?unha usanza com? a toda Galicia o recoller na tarde e na noite de San
Xo? diferentes herbas e flores, botalas en auga e deixalas na auga ?
sereno pra que collan o orballo desta noite pr?ma? lav?ense todos
naquela auga.
As herbas que se collen pra iste uso son: os sanxo?s, alcroques ou
abrulas (dixital); o fiuncho ou fiollo; o codeso; o fento macho; o
trovisco; ponlas de nogueira, ponlas de ameneiro ou amieiro; espadana;
sabugueiro; romeu; malvas;
artemisa; arz?s; rosas de nabo; ?ramo; herbas de San Pedro; rosas de
s?rego; poutas de lobo; herba de nosa se?ra (matricaria); follas de
carballo, casti?iro; rosmani?; perpetua; roseiras;...
Esta auga, en que estiveron de remollo as herbas, t? propiedades manci?iras, m?icas, pra curaren dos aires lurpios, envexas, etc. e cosm?icas, para p? mais bonitas ? mozas e darlles boas cores e finura de pel.
Na noite de San Xo?, se as mozas meten certas herbas debaixo do cabezal poden ver en so?s ?home con que van casar.
P?ese saber a sorte dun ausente colgando no leito herbas de San Xoan e vendo pr?outro d? si est? verdes ou si secaron; as?iralle?que est? lonxe, ben ou mal.
Tam? ?a noite propicia pra curaren ? nenos do engadino e das esbrilladuras. Fenden en dous un carballo e pasan ?rapaz pola fendedela, intervindo d?s Mar?s ou unha Mar? e un Xan, pas?dollo un ?outro tres veces decindo "Toma Mar? - Daca Xo? - Doucho crebado - Dar?mo S?". Logo atan o ?bore ben atado, aseg? estaba, e si solda ?que o neno cura, sin? ?que non cura.
As sete herbas b?icas son : a herba de San Xo? que limpa a cara de
grans, o fiuncho ?a que corre ? malos esp?itos, a herba luisa sempre
foi moi usada para todo, especialmente para as dores de est?ago, o
codeso ou piorno, o fento macho ?moi apreciado contra as tenias pero
ten que ser usado con moito coidado pois ?velenoso, a malva ?ase para
resfriados, bronquitis, problemas dixestivos, e o romeu para reuma,
artrite, dores de gorxa.
O baile do sol
Baila o sol
pola ma?n
de San Xo?.
San Xo? pediulle a Cristo
que nono adormentase,
para ver bailar-o sol
o d? da s? romaxe.
O d? de San Xoan, pola ma?n, o sol baila no firmamento, e ao seu ritmo
bailan t?alas meigas da terra.
Na noite de San Xo?, como na de San Silvestre, o derradeiro d? do ano,
as meigas acostuman a ir a xuntanzas co demo, e a introducir meigallos
no corpo das persoas. unha das maneiras utilizadas polas bruxas ?a
traves do leite, polo que ?preciso gardalo en lugar que fique f?a do
seu alcanzo.
As mesmas virtudes, e a?da maores, que as da auga desta noite, ten o orballo. Cec?s as das augas, as das herbas, as dos ?bores, lles ve?n do orballo, como indica a condici? de deixar as cousas ?sereo.
Pra curar a sarna, durmen os enfermos en coiro, antremedio do centeo,
pra colleren o orballo da noite toda; ou m?ense polas searas molladas ?
ma?nci?, enantes de sa?o o sol; ou emb?canse a esa hora na herba dos
prados; ou refr?anse contra dun carballo, ? doce da noite, deixando a
roupa pendurada nunha ponla..
O orballo de San Xo? ?le moi bo tam? ?facenda, polo cual en moitas
partes de Galiza s?ana pra que o tomen, ou fan que crucen un riachuelo
(ou que pasen por riba das cinzas da fogueira da noite anterior).
O orballo desta noite d?virtudes, ou fai medrar as das herbas
manci?iras polo que, recollidas nese intre, son moito millores.
A?da acontece que o que non te? escr?ulos en se valer das forzas
endia?das p?ese facer doadamente, nesta noite, cun demi? familiar que
o obedeza. Pondo un lenzo ou unha servilleta de lamanisco por riba ou
por baixo dun fento, at?aa ?ma? chea de demi?s pequerrechi?s. Esto
debe ter relaci? co que se d?no Ciprianillo encol da semente do fento.
No Ciprianillo, como nas Gacetas referentes ? tesouros, fanse moitas
menci?s da noite de San Xo?, incluso como a m?s doada pr?
desencantamentos.
Tam? hai que falar da "sorte do ovo" : ? doce en punto da noite de San
Xo? c?case un ovo e d?tase nun vaso de auga que se deixa desp?s ?
sereo deica que ama?ce. Desp?s, ?ma?, vaise ver e o ovo tom? a
forma unhas veces dun barco, outras dunha capela, outras doutra cousa
calquera, e polo que al?se v?adiv?ase ben cal sexa a sorte se ha ter
no ano, deica o d? de San Xo? do vindeiro, os acontecementos e
traballos que se han pasar, o oficio do home con quen a moza ha casar,
etc.
Polo derradeiro, o orballo de San Xo? favorece tam? ? cousas
inanimadas: posta ?orballo de San Xo? a roupa de l? non colle a couza
ou traza, polo cual acons?lase, denantes de gardala nos armarios, p?a
?orballada desta noite.
Autores ocultistas recollen tradici? m?s ou menos atinadas da Edade
Media e do Renacimento; as?se fala do orballo en relaci? co sol e m?s
cos astros, como si o orballo trouxera disolta a luz solar ou a enerx?
astral; os alquimistas falaban do ros coctus, en relaci? coa pedra
filosofal. Por outro lado, o orballo t? s? significaci? en certos
sistemas de meici? naturista e similares, como na hidroterapia do Abate
Kneipp, o cual aconsellaba os paseos ?ma?, cos p? descalzos, riba da
herba mollada.
A noite de San Xo? ?a noite m?s meiga do ano.
FONTES CONSULTADAS:
Textos de Xos?C. V?laverde Rom?. Xu? 1991
"Etnografia Galega", Xes? Taboada Chivite. Editorial Galaxia. "Os cubos
astrais en Galicia" Fernando Alonso
Romero. Brigantium III. Museo Arqueol?ico de A Coru?. "San Xo?". Gran
Enciclopedia Gallega. Silverio Ca?da , "Etnograf?. Cultura espiritual"
- Vicente Risco, "Galicia" - Manuel Murgu?, "Antropolog? cultural de
Galicia" - Carmelo Lis? Tolosana, "Breviario enciclop?ico"- Eladio
Rodr?uez G?zalez , Herbas de San Xo?