A percepci? do tempo na cultura espiritual galega
Os tempos son cualitativamente diferentes para os galegos, polos seus traballos, polos seus alimentos, polas corentenas rituais e polas corentenas ecol?icas. O galego ten unha vivencia especial do tempo, do tempo campesi? marcado polo ciclo anual da serpe, un ciclo anual que posibilita a continuidade da natureza, que une o tempo e a eternidade e conforma un "continuo feito de descontinuo", marcado, polo tempo "cualitativo" : o tempo das patacas, o do millo ou o da matanza do porco.
DIVISI? DO CICLO ANUAL
1) O TEMPO E A MEDIACI? DA SERPE
2) O TEMPO DOBRE
TEMPOS FORTE
TEMPOS FORTES DO PRIMEIRO PER?DO
TEMPOS FORTES DO SEGUNDO PER?DO3) AS CORENTENAS
O TEMPO CUALITATIVO
Divisi? do ciclo anual
O ciclo anual est?dividido en d?s metades: a que vai de outubro a finais de
abril e a que se estende de maio a setembro.
A
primeira metade est?dominada polas referencias ?mundo non visible: ?porco,
animal oculto na casa e coidado polas mulleres, encerradas na casa. Os froitos
est? ocultos, medran baixo terra. Son fitos nesta metade: o magosto ou festa
das casta?s (1/11 de novembro), o
San Ant? Abade (17 de xaneiro) e o Entroido. A serpe tam?
hiberna, est?oculta neste per?do.
A segunda etapa do ciclo fai referencia ?mundo visible, ?tempo de colleitas;
homes e mulleres van ?campo. Tempos fortes desta metade son: o
San Pedro M?tir (29 de abril), San Xo? (24 de xu?) e San
Miguel
(29 de setembro). A serpe sae ?superficie e pode ser perigosa.
O tempo est?marcado por traballos significativos relacionados coas colleitas e
por festividades do calendario relixioso. Unhas e outras te?n antecedentes
antiqu?imos. Os traballos do campo e os cambios estacionais seguen marcando no
mundo rural os tempos cualitativos. E os antigos cultos pag?s foron orientados
polo cristianismo cara a outros deuses/santos en vez de seren combatidos
directamente; as?evitaban os rectores cristi?s enfrontarse ?ancestral
sentimento relixioso fortemente arraigado nas xentes.
O final das colleitas as?iase co outono e coa festa de San Miguel e o solsticio
de inverno co ciclo de Nadal. A explosi? da primavera relaci?ase coa
resurrecci? de Cristo, precedida da Semana Santa e da Coresma; a festividade de
San Xo? coincide co comezo do ver?.
1) O tempo e a mediaci? da serpe
A serpe vive d?s fases ben diferentes no seu ciclo anual. Est?escondida de
outubro a abril, preto dos pozos e das fontes salvaxes; est?inm?il, come terra
e non ?perigosa. A partir de maio d?xase ver, alim?tase de animais e non
ofrece perigo.
As serpes que voaban ?Xord? non estaban suxeitas ?tempo, como non o estaban
as mulleres enfeitizadas, que tomaban ? veces a figura de serpe. A serpe ?a
intermediaria entre este mundo e o outro, entre o mundo oculto e o visible. ?
veces as almas transf?manse en serpes para peregrinar a alg? santuario.
A serpe garda os l?ites entre o mundo enfeitizado e o non enfeitizado. Vincula
?mundo antigo ou pag? co moderno ou cristi?, o mundo animal co humano. Pod?
toma-la forma de persoa ou de animal, de lobo ou de loba. Representa o tempo e a
eternidade; neste mundo est?suxeita ?tempo, pero ?eterna no outro se non
morre violentamente.
A serpe pasa do espacio h?ido —primeira metade do ciclo— ?seco —segunda
metade—, do espacio salvaxe ou non habitado ?espacio habitado. Vive nas minas e
na superficie, no alto da monta? e no val. Por estas raz?s , a serpe ?a
manifestaci? do dobre aspecto da natureza, ?a continuidade da mesma natureza.
O tempo dobre
Seguindo o ciclo da serpe, o ano tam? est?dividido para as persoas en dous
per?dos:
o primeiro, marcado polo porco e a sementeira, vai de setembro a finais
de abril;
o segundo abrangue desde principios de maio a finais de setembro e est?
marcado
polo centeo e as segas.
O porco : O porco vive oculto sen sa? ?exterior e a muller
enc?gase de coidalo. ?fundamental na alimentaci?. O porco come tres veces ?
d?, como as persoas.
Pr?ima a matanza, d?elle m?s comida para que engorde, pois matar un porco ben cebado honra a casa. A matanza comezaba polo San Marti? (11 de novembro) e terminaba en San Ant? (17 de xaneiro) ou no Entroido , variable no calendario.
M?ase no curral, cun coitelo que lle crava o matach?. Unha muller remexe o sangue para as morcillas.
Cham?cano os homes con palla de centeo ou con fentos secos.
Cando se abre o porco e se extraen as tripas, comeza o traballo das mulleres. O
cerimonial destes traballos foi cambiando, por efecto da transformaci? social e
econ?ica.
A sementeira : En outubro sem?tase o centeo, dentro do primeiro ciclo
anual. As patacas pl?tanse en marzo e o millo a finais de abril ou en maio. As
patacas, as cebolas, os allos e todo o que crece baixo terra hai que plantalo en
cuarto minguante para que dea moito froito e pouca rama. O que crece sobre a
terra sem?tase con l? nova para que dea moito gran e pouca palla.
Tempos fortes
Tres festas importantes representan tempos fortes do primeiro ciclo anual:
San Marti?: Mozos e mozas reun?nse o 11 de novembro para face-lo
magosto nun monte pr?imo, lugar non habitado. Os homes levaban o vi? e as
mulleres as casta?s. Asadas as casta?s, chamaban ? rapaces. Com?n, beb?n e
volv?n ?aldea coa cara tisnada con carb?s da fogueira. A mocidade estaba
obrigada a participar, baixo pena de quedar marxinada da comunidade. Nalgunhas
zonas os magostos comezan o 1 de novembro, festa de T?olos Santos.
San Ant?: San Ant? Abade, protector dos animais e especialmente do
porco, cel?rase o 17 de xaneiro. En moitas parroquias a confrar? de ?imas
acostumaba comprar un porco pequeno no mes de setembro e aliment?ao cada d? un
veci?. O d? da festa pox?ase e os cartos empreg?anse en misas polas ?imas
dos defuntos da aldea.
Esta festa perdeuse na maior? das parroquias.
Entroido: ?unha celebraci? de moita tradici?. O domingo de
septuax?ima ou domingo fareleiro a xente bota fari? ou farelo ? que encontra
polos cami?s. En sitios tam? se lanza auga cunha especie de xiringa e outros
procuran
tisnar con carb? de le? a cara dos veci?s.
O xoves seguinte ?o de compadres , porque estes se convidan a comer. O domingo
de sesax?ima ou corredoiro cel?rase a carreira do galo, desenvolvida en
Galicia con f?mulas diferentes. O xoves que segue ou de comadres , estas
conv?anse a comer.
O d? forte ?o domingo de quincuax?ima ou de Entroido , que abre paso ?semana
grande. Os disfraces adaptan formas moi vistosas e caracter?ticas de
determinadas localidades ou comarcas.
Os disfraces, individualmente ou en comparsa, saen tam? o luns e o martes de Entroido . Faceta important?ima da celebraci? son as comidas t?icas, a base de carne de porco, e as sobremesas. Entre as comidas destaca o cocido e o lac? con grelos; os reis das sobremesas son as filloas, as orellas, as follas de lim? e as flores.
O m?cores seguinte s?uese celebrando co enterro simb?ico dalg? animal:
sardi?, loro, cabra, galo…, para despedi-la etapa de festa e facer cr?ica
festiva. A?da que no calendario lit?xico cat?ico o m?cores ?xa o primeiro
d? de coresma, en moitos sitios s?uense prolongando as celebraci?s festivas
ata o domingo seguinte ou de pi?ta.
Significado dos tempos fortes do primeiro per?do
A conexi? entre o aspecto oculto do mundo e o aspecto visible, e a relaci? entre os diferentes grupos humanos, diferenciados por idade e sexo, explican o significado dos tempos fortes do primeiro per?do.
O Entroido vir? ser como “un proceso de regulaci? social”. O disfrazado procede da outra metade oculta, “parece do outro mundo”. Este intercambio ou circulaci? prod?ese tam? nos demais tempos fortes do per?do. No magosto x?tanse mozos e mozas e van ?espacio deshabitado, oculto, e comen casta?s, que son alimento de mortos.Por San Ant? a comunicaci? co outro mundo real?ase a trav? da misa de ?imas , cos cartos da venda do porco de ?imas . Tam? se com? porco, que ?un animal procedente do mundo oculto. No Entroido o porco ?a base da alimentaci? e c?ense filloas como na matanza do porco.
A circulaci? tam? se produce entre os distintos grupos deste mundo. Hai intercambio entre homes e mulleres no magosto, intensif?anse as relaci?s no Entroido : as mulleres poden disfrazarse de homes e estes de mulleres. Os compadres e comadres conv?anse a comer. As comparsas favorecen o intercambio entre localidades. No Entroido hai tam? proceso de inversi? social, de compensaci? e de transgresi?, hai inversi? social cando un home se disfraza de muller ou viceversa; hai compensaci? porque a mocidade imp? o seu ritmo de vida ?colectivo; e prod?ese transgresi? cando se vai a outro lugar e se entra na casa do veci? sen permiso. ? pois, unha festa de “licencia e transgresi? da orde social”. O d? de San Ant? convid?ase a comer ? familiares e amigos, o que facilitaba tam? a relaci?.
As colleitas
O segundo per?do, de maio a setembro, ?o tempo das colleitas. Homes e mulleres traballan xuntos no campo. Tempos fortes son San Pedro M?tir e San Xo?. A primeira colleita ?a de herba para secar e mante-lo gando nos d?s crus de inverno. O li? arrinc?ase pola tarde e era labor de mulleres. Seguen as patacas, recollidas en setembro.
O centeo era a base da alimentaci? humana e os traballos relacionados con el son significativos no segundo per?do. As segas comezan a mediados de xullo. Despois de cortado, ?ase en monllos, que se agrupan en medouchos con forma de cono. ? cabo dunha semana aproximada transportan os monllos ? campos de centeo, onde se amorean en medas grandes para protexelas da chuvia posible, ?espera da malla ou operaci? de separa-lo gran da palla; tr?lase a mediados de agosto ou antes.
O d? da malla com?se a?, alimento representativo deste segundo per?do. A operaci? de limpeza do gran realiz?ase tam? colectivamente entre os veci?s m?s pr?imos e intervi?n homes, mulleres, nenos e nenas. O gran limpo m?ese en sacos e l?ase a grandes huchas, onde se introducen follas de figueira, quizais para pedi-la protecci? dos antepasados.
Tempos fortes do segundo per?do
Te?n especial significado neste per?do o Primeiro de Maio e o San Xo?.
O Primeiro de Maio empezaba a celebrarse na noite do 29 de abril, ?que chamaban v?pera do mes de maio; ?d? seguinte celebr?ase o San Pedro M?tir, ou festa dos endemo?dos. Prend?se unha fogueira na aldea e cada familia percorr? o per?etro de cada unha das s?s leiras cun fachico de palla acesa. Todos xuntos visitaban despois as terras cultivadas e botaban cinzas sobre os cultivos, quizais para protexer dos vermes o trigo da colleita.
O 1 de maio os mozos plantaban unha ?bore en medio da aldea e pola ma? cedo colocaban p?as nas vent? das mozas fermosas e unhas poli?s nas das feas. O 30 de abril tam? se colocan flores de xesta nas portas, nas vent? das casas, nos coches e nas cortes do gando para protexer do maio ou mal misterioso que pod? aparva-las persoas. Nalgunhas vilas e cidades constr?se o maio, unha armaz? c?ica de madeira cuberta con plantas, flores, ovos e laranxas. Cos Maios exh?ense tam? as coroas ou figuras de flores montadas sobre arame, que representan motivos tradicionais.
O d? de Corpus ?moi celebrado en Galicia e nel est? representados os gremios, as virtudes, os anxos e a serpe. O percorrido da procesi? c?rese con flores, ramas, follas e espadanas. En certas cidades ou vilas son de gran tradici? as alfombras florais no percorrido da procesi?, tal ?o caso de Ponteareas, na provincia de Pontevedra.
Do 1 de maio ata o San Miguel, 29 de setembro, hai contacto entre os dos mundos, os habitantes do outro am?anse sen m?cara. O mundo oculto sae ?superficie: o demo e os esp?itos, por San Pedro M?tir e Primeiro de Maio; gremios, anxos, virtudes e a serpe, en Corpus; o mundo oculto resucita pola Santa Cruz.
A festa de San Xo? est?moi arraigada en Galicia, sa?se a ma? do 24 para toma-lo orballo, bo para a sa?e e para asegura-la boa sorte. A noite do 23 ?24 deix?anse flores e plantas arom?icas nun recipiente con auga para lava-la cara pola ma?. Tampouco falta a fogueira na v?pera da festa (cacharela) , para saltar sobre ela e conseguir sa?e e sorte. A circulaci? de esp?itos tam? se activa nesta noite m?ica, propicia para desencanta-las mulleres enfeitizadas, que saen do seu espacio oculto a peitearse con peite de ouro. ?festa de casamento e de intercambio mulleres/homes. Estes tempos fortes, pois, vinculan este mundo co outro, xa que non se opo?n entre si, sen? que son independentes e con existencia propia.
3) As corentenas
O tempo perc?ese en Galicia a trav? de corentenas, polo menos no primeiro per?do. Apr?ianse diferencias entre as corentenas rituais e as ecol?icas.
Corentenas rituais
Comezan despois dun acontecemento importante para o individuo ou para o grupo da aldea.
A muller parida. Durante os corenta d?s despois do parto, a muller levaba unha vida reclu?a na casa, non pod? sa?, nin traballar nin asistir ? igrexa. Non pod? comer carne de porco, sen? de gali?, que adoitaban regalar veci?s e familiares.
O loito. A familia que perdera un membro gardaba loito rigoroso durante corenta d?s nos que se fac? dif?il a comunicaci?, pois non se cursaban nin aceptaban invitaci?s, os mozos e as mozas da casa non pod?n visitar nin recibir visita dos seus noivos ou noivas.
Voda. Os tres domingos anteriores ?voda o cura le as amoestaci?s e neste tempo os noivos non poden ir ?misa do domingo ?parroquia onde se anuncia a voda. Posiblemente sexa tal pr?tica vestixio dunha corentena que segu? antigamente a un contrato, pois desde a primeira amoestaci? se consideraban como casados.
Coresma. A coresma v? dada polo calendario cat?ico e era unha verdadeira corentena: non se com? carne, suprim?se a m?ica e o ru?o e evit?anse as relaci?s sexuais matrimoniais.
As corentenas rituais participaban de trazos com?s, pois en todas elas se reducen ou prohiben as relaci?s interpersoais, excl?se a carne de porco, p?hase sobre si mesma a casa en corentena, non se poden organizar nin aceptar invitaci?s, a parida permanece na casa e os amoestados non van ?misa do domingo.
Estas pr?ticas ve?n significa-la desaparici? da circulaci? entre os grupos do mundo visible, terreal, e tam? o corte da comunicaci? cos seres do m?s al? do mundo desco?cido.
Corentenas ecol?icas
O primeiro per?do do ciclo anual est?dividido en corentenas.
San Miguel-T?olos Santos: Este tempo, que vai do 29 de setembro ?1 de
novembro, est?marcado pola sementeira do centeo, polo uso de vi? novo e polo
consumo de noces e de casta?s.
Santos-Nadal: Corentena subli?da polos defuntos (2 de novembro) e pola
recollida de casta?s.
Nadal-Candeloria ou San Brais: Este per?do, que chega ?2 ou 3 de
febreiro, est?animado pola matanza do porco e polo ciclo de Nadal, pois a noite
do ano vello os mozos fac?n canalladas ? veci?s e a v?pera de Reis (5 de
xaneiro) visitaban lugares pr?imos; romp?n, pois, os l?ites espaciais e
intensificaban a circulaci? entre grupos.
Candeloria-San Xos? De febreiro ?19 de marzo destacan a celebraci? do
Entroido e o consumo de carne porcina.
4) O tempo cualitativo
Tempo e acci? identif?anse, por iso hai unha acci? para cada tempo: tempo das patacas, do millo, das casta?s, da matanza… Como os traballos do primeiro per?do son diferentes dos do segundo, tam? os tempos son diferentes. Incluso se perciben diferentes os tempos correspondentes a cada traballo do mesmo per?do, non ?igual, por exemplo, planta-las patacas ou o millo, nin colleita-lo centeo ou o millo.
Cada traballo ten o seu tempo preciso con relaci? ?movemento dos astros, especialmente da l?. O tempo une, pois, traballo/acci? cos movementos da l?. Como son c?licos a producci? e o consumo, tam? o tempo ?c?lico, como c?licos son os xogos infant?: un xogo para cada ?oca do ano.
Como o tempo ?c?lico e repetitivo, case todo se prev? a?da que quedan parcelas reservadas ?imprevisto, se afectan ?nacemento, ?casamento e ?morte, acontecementos propios do destino persoal.
Matizando m?s, o imprevisto e o desco?cido non o son do todo, xa que se revelan en signos ou sinais, ? veces insignificantes, da vida de cada d?, nos astros, no comportamento dos animais e nas cousas. O beb?ser?neno ou nena se foi enxergado en l? nova ou chea respectivamente. O sexo do neonato pode depender tam? do p?con que se saia da casa: co dereito, neno; co esquerdo, nena.
A gali? que canta coma un galo, o galo que pon un ovo ou o can que ouvea como o lobo anuncian morte na aldea. Tam? pred? o futuro feitos insignificantes, como cae-lo pan no chan, p? unha vasoira de p?trala porta, verte-lo sal polo chan… son sinais de futuro; o problema ?interpretalos.
As plantas, as estrelas e a chuvia tam? poden anuncia-lo futuro. Para moitos autores a adivi?ci? por signos ?unha superstici?.
Celebraci? total
O ciclo anual perc?ese no seu conxunto, como un todo global. Para Mandianes o
futuro ?algo natural, porque “a celebraci? total d?le ?grupo un medio de
converter ?presente t?alas dimensi?s do tempo”. En consecuencia, as
celebraci?s e festas dun per?do est? relacionadas coas do outro, o que
permite interpreta-lo ciclo anual como unha forma de totalidade organizada.
M?ica B. Su?ez Groba
Fontes bibliogr?icas : "Loureses. Antropolox? dunha parroquia galega" , M. Mandianes Castro; "Galicia 2001: etnograf? espiritual", Xunta de Galicia.
VER M?S TEMAS DA NOSA CULTURA: ENTRA AQU?/a>