Oficios artesanais: instrumentos musicais

O costume na construcci? e interpretaci? dos nosos instrumentos musicais tradicionais, tanto de corda, coma de percusi? ou vento xa se atopa documentado en Galicia, dende os s?ulos XI e XII, o que sup? unha longa historia.

Pero foi no s?ulo XIX, coa aparici? das bandas e a popularizaci? dos gaiteiros (calquera membro dunha agrupaci? musical) cando comeza a tomar pulo a construcci? de instrumentos musicais, tendo en conta a estreita relaci? que ti? que haber entre o mestre artes? e o instrumentista xa que, cando menos, era imprescindible que o creador soubese toca-lo instrumento que est?concibindo e cumpri-los requisitos que se lle esix?n. 

De feito, as?coma o art?ice adoita ser m?ico, este ?timo hoxe en d? xa non ?artes?. Concretamente, os cursi?s e recomendaci?s para que os gaiteiros constr?n as s?s propias palletas, non conseguen que isto se converta en pr?tica habitual. Pola contra, o artes? ?palletista, ?afinador, e toca.

GAITAS

Este instrumento de vento, tam? denominado "aer?ono", segundo outras clasificaci?s, tivo de sempre unha vida moi ligada a Galicia. 

De a? os diferentes contrastes, estudios, combinaci?s instrumentais e variadas situaci?s mel?icas que lle te?n influ?o ?adaptarse no especial contexto galego. Xa no pasado (aparecen noticias escritas sobre a gaita durante o reinado de Ner? e sup?ase que el sab? tocala) un cambio musical de tipo pr?tico motivou a s? orixe. Nace da uni? dunha frauta e un fol de pelello de can ou de "gaits" -cabra- para conseguir reforzar co mencionado obxecto a resistencia pulmonar do m?ico. 

Nos anos 40 e 50, a escaseza de pel de cabra en Galicia provocou a necesidade artesanal de producir foles de gaitas feitos con materiais alternativos. As? comezou a empregarse: a goma (que a?da se usa hoxe anque menos debido a numerosos inconvenientes, como se-lo desafinado a causa da retenci? de humidade e o dano producido ? restantes partes do instrumento), o char? (aconsellable sobre todo en nenos e xoves que empezan a tocar porque practicamente non necesita coidados, anque a s? calidade e escasa) o coiro de tenreira, ademais de intentar recupera-lo fol de cabra. Estes dous elementos naturais te?n a vantaxe de que facilitan unha boa afinaci? durante m?s tempo. Por outra parte, conservan ben as madeiras e partes vexetais m?s sensibles, xa que absorben a humidade producida polo uso con axuda de diversos l?uidos que se empregan para curtilos e pecha-los poros (us?ase o aceite de pata de boi, - que xa non parece ser recomendable e que se aconsellaba nalgunha bibliograf? sobre este tema, e tam? augardente ). ?bo mollalos, cando estean endurecidos polo desuso. Os citados materiais so os m?s solicitados polos gaiteiros profesionais.

Tam? o elemento vexetal da gaita, a madeira, tivo que axeitarse nos ?timos tempos ?contexto real de Galicia posto que a r?ida deforestaci? est?deixando contados exemplares de buxo, que era o mais indicado, e agora faise necesaria a importaci? de madeiras ex?icas, coma o pao santo e o granadino, que pos?n demostradas calidades na fabricaci? doutros instrumentos da mesma familia, pero que encarecen considerablemente a producci? das gaitas.

ZANFONAS 

Este complexo aparello de corda ?curm? dos viol?s e fillo do celeb?rimo "organistrum";, que ata o s?ulo XII reinaba absolutamente nas interpretaci?s musicais relixiosas. Este instrumento medieval, que foi recuperado en Vigo no 1984 mediante as precisas probas documentais do P?tico da Gloria santiagu?, debeu de ser tocado por d?s persoas: o mestre, que accionaba o teclado, e o axudante, que accionaba o manubrio -manivela- exterior para que unha roda fixera vibra-las cordas pulsadas polas teclas.

A zanfona consta tam? de cordas, teclado e roda, pero a s? caixa de resonancia redondeou a forma do organistrum e diminu? o seu tama?. Foi o obxecto musical preferido polos xograres, pero acabou caendo en mans de cegos e esmoleiros que o tocaban sen co?cementos e desvirtuaron o seu prestixio social. No 1952, Faustino Santalices, avogado e music?ogo ourens?, conseguiu constru? unha zanfona partindo dos restos doutra vella e deteriorada, probablemente unha das ?timas pegadas galegas do instrumento nese momento.

Como ocorre coa madeira da gaita, a zanfona deber? facerse da aut?tona nogueira negra, mais a s? escaseza obriga ?emprego doutras ?bores m?s caras e for?eas: cipr?, pradairo, abeto alem?, pao santo, que te?n reco?cido prestixio noutros instrumentos de corda como a guitarra ou o viol?.


INSTRUMENTOS DE PERCUSI?

A tradici? popular galega creou numerosos instrumentos de percusi? que serviron e serven para acompa?r ?gaita e as voces. A?da que imos tratar alg?s instrumentos feitos por artes?s, hai que recordar que tam? se pode axudar a nosa m?ica de moitas formas...coas palmas, co estalo dos dedos, coas tixolas, latas de pemento, ou tixoletas (anacos de madeira que se axitan e emiten un son moi marcado e animado).

A percusi? constit? un grupo primordial nos ritmos galegos a modo de acompa?mento de gaitas, cantos ou danzas. As esixencias musicais do actual contexto galego, as?como as influencias chegadas doutros pa?es de cultura celta a trav? dos intercambios que supo?n os certames e festivais folcl?icos (Lorient, Ortigueira, Pardi?s,... ) orixinaron formaci?s novas como as bandas de gaitas. 

A combinaci? de tantas gaitas , coa sonoramente feble percusi? galega, fai que estes instrumentos queden sen efecto. Os parches de pel e os bord?s de tripa dos tambor? son, polo tanto, nas bandas substitu?os polo pl?tico e o metal, de maior estridencia. Un cambio peculiar acontecen cando xurdiu a esixencia musical do uso de costelas de porco como instrumentos de percusi?, que acabou derivando nos obradoiros artesanais nas tarra?las tradicionais -de madeira ou pizarra- que cunha estructura alongada e plana imitan a s? orixe animal, pero perfecciona o obxecto ?facelo m?s manipulaba e c?odo entre os dedos dos bailar?s. 

As?e todo, outro elemento natural, as conchas de vieira, mantiveron a s? orixe e uso no acompa?mento da gaita ou cantos e non se transformaron en peza de obradoiro, motivado quizais polo seu simb?ico significado relixioso, relacionado co Ap?tolo Santiago.

O charrasco foi tam? outro dos instrumentos recuperados do esquecemento. Consiste nun mastro (pao) de madeira alongado, que na parte superior ten un bastidor con varias filas de ferre?s e un cable que, ?ser golpeado, fainas vibrar. Utiliz?ase en festas barulleiras, onde era protagonista o ru?o, como o Entroido, sobre todo nas zonas de Curtis e Ulla.

En xeral, non existe unha especializaci? definida na dedicaci? a corda (zanfona, arpas, salterios...) percusi? (casta?las, pandeiretas, pandeiros, pandeira -coma a pandeireta pero sen ferre?s e de m?s tama?- charrascos, tamboril, caixa, bombo) ou vento (gaita, frauta, chifres de pastor, requintas...). 

PALLETAS PARA GAITAS

No punteiro est?encaixada a palleta. Segundo os artes?s, esta constit? o 50% da calidade sonora da gaita e tam? o seu elemento m?s fr?il. Tr?ase de d?s canas unidas nos extremos e introducidas nun bid? (tudel) ?que se fixan at?doas. ?pasar o aire polas canas, vibran, e iso ?o que confire o caracter?tico son da gaita

M?ica Beatriz Su?ez Groba

Bibliograf? consultada: "galicia 2000: Cultura popular", Xunta de Galicia.

VER M?S TEMAS DA NOSA CULTURA: ENTRA AQU?/a>