APUNTES PARA O ARQUIVO DA MEMORIA ESCOLAR
Aos mestres meus da infancia
Anxo Seraf? Porto Ucha
Mestre
Profesor Titular de Did?tica e Organizaci? Escolar
Universidade de Santiago de Compostela
Os testemu?s orais e escritos dos
que viviron unha determinada ?oca constit?n un valioso instrumento para a
investigaci?. A trav? das s?s narraci?s, podemos facer a reconstruci?
hist?ica da escola. Ap?tannos datos sobre as pr?ticas escolares
desenvolvidas, das estratexias metodol?icas seguidas, da distribuci? dos
tempos e dos espazos, das materias cursadas; en s?tese, da importancia do
curr?ulo. Te?n valor para o presente e mesmo para o futuro. A salvagarda
destas iniciativas pode materializarse na creaci? dun Arquivo da Memoria
Escolar. Nese sentido, cando recib? a chamada de Rodrigo D?z Cuerpo,
director do Colexio “Feliciano Barrera” de Gul?s (Ponteareas, Pontevedra),
para invitarme a participar na iniciativa arredor da conmemoraci? do 50
aniversario de creaci? dos nosos Grupos Escolares, sentinme ledo e disposto
a colaborar. Este tipo de traballos, nos que ando mergullado dende hai m?s
dunha d?ada, repercuten grandemente na recuperaci? da historia da escola,
na interpretaci? dos valores do ensino e da propia cultura que xeneran os
centros escolares. ?verdade tam? que “recordar doe”. Con ese t?ulo temos
na r? un femoso traballo de Herminio Barreiro, compa?iro da Facultade de
Ciencias da Educaci?.
Gul?s creu sempre no valor do ensino e profesou de continuo
un exemplar respecto aos seus mestres e mestras. Quizabes esteamos a falar
dun dos elementos definidores da s? singularidade, xunto coa m?s pura
afecci? musical. Vaia, pois, de entrada, a mi? noraboa aos promotores
deste proxecto.
Os meus primeiros anos na escola
Sux?eseme que relembre nunhas p?inas a memoria da escola. Tiven na mi? formaci? dous mestres senlleiros: D. Manuel P?ez Rey e D. Manuel Tombo Paz. Xunto a eles, as oportunas clases particulares nos per?dos estivais, de Fernando Soto Groba, dalg? xeito, en r?ime de coeducaci?. Porque, pola secular diferenciaci? da educaci? dos nenos e das nenas, e dos seus respectivos mestres e mestras, as escolas estaban separadas. Todo estaba separado. Hai alg? caso distinto, como leva posto de manifesto Narciso de Gabriel, en Elisa e Marcela. Al? dos homes. Centrareime na escola que eu viv?, a dos rapaces do local escolar no edificio propiedade de Constante Porto (de Benita).
Comecei ?escola en xaneiro de 1950. Inda non cumprira os
cinco anos. A escolarizaci? temper??importante, anque Rousseau seica non
estaba moito de acordo. Andei da man do meu amigo da infancia C?dido M.
Prego Rajo. Eramos e, dalg? xeito, seguimos a ser, “Candidi? do Raxo” e
“Lito da Cerdeira”. Logo ir?n incorpor?dose os nosos respectivos irm?s,
Antonio e Pepe. Dende a Cima baixaban tam?, polos cami?s enlamados, os de
Sen? (ou de Virxinia), primeiro Xos?e C?dido, logo, o resto dos irm?s,
Ux?, Manolo e Florencio. Xos?e C?dido ti?n un codici?el bal? ou pelota
grande de f?bol, talvez obsequio dos t?s en Am?ica. Vi? tam? Enrique de
Moreira, que pasou un tempo na casa da s? avoa, a se?ra Xesusa de
Fern?dez. Do Outeiro do Foxo, Pepe de Florinda, Pepe de Benigno e os seus
curm?s, Manolo e Antonio de Em?ita. De Ceram?, os irm?s Benigno e
Alfredo; C?dido incorporar?se m?s tarde. ? veces un?se tam? Antonio,
de Pura Varela, principalmente ?volta. Todos, entra?beis na amizade e nos
xogos infant?.
?se a p??escola, cunha bulsa ? costas, que fac?n
garimosamente as costureiras, como se?ra Saladina no meu caso. Un codelo de
pan de millo, o libro de “Rayas” ou silabario, unha pizarra e o pizarrillo
constitu?n toda a valixa escolar infantil. Para os iniciados, a pluma, a
libreta e a enciclopedia (de Dalmau Carles, primeiro, logo as de ?varez).
Se chov?, un saco pola cabeza era suficiente, saco utilizado con frecuencia
nas liortas infant?. Pero aquilo ti? pouco que ver co actual “bullying” ou
acoso. Non hab? transporte escolar. Pero o max? e a fantas? substitu?n
esa eiva: vistosos carros de rolos (con freo inclu?o) ou aros con varilla
de aramio fac?n as veces de transporte; amos?anse como poderosos medios de
est?ulo creativo, anunciando o traxecto en com?. Dic? mi? avoa Consuela:
“correde, que xa pitan os de Campos”. En Eir? esperaba Agapito, que pouco
despois tomar? o cami? do Seminario; un anos antes, fac?o C?dido Prego.
En Cabanas, ao lado do cruceiro, hab? que tomar o cami? m?s curto. A
puntualidade escolar era unha cousa moi seria; tropezaba a mi?o cos ritmos
m?s lentos dos tempos campesi?s, sempre c?licos, cos que os mestres e
mestras ti?n a mi?o verdadeiros problemas.
Daquela, Xaime e Constante a?da resid?n no Acibi?iro. Pero
estaba Maximino de Cabanas, sempre animoso, co seu contaxioso inxenio.
Subiamos polo lado do Cabreiro, onde, no lugar xa deshabitado, Pepe de Prego
(“Pregui?”) e Pepe da Caseira, entre outros maiores ca n?, eran consumados
expertos en improvisar verdadeiras festas, con procesi?, foguetes, rifa,
“papelillo”, bandeiras, venda de produtos e palco inclu?os. M?s abaixo, os
lugares de se?ra Peregrina da Cortadora, tem?el, Pepe de Xoaqu?, Sara de
Xoanito e t? Manolo, que, pouco despois, cos meus curm?s, se trasladar?n
?antiga casa do Crego Gregoria, na Costa de Sequeiros. Segundo o imperativo
do reloxio hab? que decidir: ou tomar pola dereita o carreiro do atallo,
atravesando “in franganti” os eidos de Secundina da Enxe?ira, en que se
incorporaban os de Saturnino, e de se?ra Balbina de Soto (co martillar
constante do Ferreiro no oficio), ou seguir recto, pola de Amadora e Carme
do Civil, sempre coas tentadoras laranxas no seu tempo, e os casti?iros de
se?r Rosendo. Desembocabamos no cami? principal do Casal pola canella de
meu t? Domingos. O volver era xa outra cousa, m?s de demorar, pola tenda
do Casal, con se?r Agapito, a subida pola de se?ra Albina Carracedo,
se?ra Rosa da Visoura, se?r Sen?, se?r Salvador, se?ra Sinforosa (inda
viv? a t?, onde liamos “Villa Rajo Antonio”) at?os eidos de se?r Manolo
do Prego, se?r Castor e se?ra Ramona de Soto. Era o cami? seguido nos
enterros, cos seus silenciosos cruceiros como testigos, aos que te? pensado
dedicarlle un futuro traballo.
D. Manuel era un mestre moi esixente, cunha caligraf?
impec?el que todos desexabamos imitar. Felizmente, conservo as libretas
corrixidas, con estilogr?ica e tinta de cor verde, negra, azul ou bermella,
onde se pontificaban as cualificaci?s: “moi mal” (M.M), “mal” (M), “case
mal” (C.M.), “case regular” (C.R), “regular” (R), “case ben” (C.B), “ben”
(B). Acadar un “moi ben” (M.B) era todo un trunfo, a maior ilusi?, que
compartiamos cos compa?iros pr?imos e cos nosos pais ou av? e avoas ao
chegar ?casa. O dif?il era escribir con pluma, coa tinta que fac? o
propio mestre nunha botella, e que depositaba nos tinteiros dos
correspondentes pupitres. Fac?nse borr?s. Ent? aparec? na libreta a
sentenza do mestre: “Muy poca limpieza”. Todos aspirabamos tam? ?
proximidade do seu fillo, Xos?Manuel P?ez Garc? (“Pepi? do Maestro”),
hoxe catedr?ico de Historia Moderna. Hab?os m?s afortunados, coma os de
Sequeiros, xa que o mestre viv? al? nunha casa propiedade de Eusebio
Boente, onde ti? carpintar? o que tam? tivo orquestra, Xos?L?ez (Pepe
de Borralla), no actual lugar de Pablo Prego, na Devesa. Desta circunstancia
record?ame Pucho (o meu benquerido mestre carpinteiro anos despois), que
ti? na s? t? Felisa de Enrique a s? valedora.
A matr?ula era duns 80 alumnos. Nunha clase tan numerosa,
para manter a orde era imprescind?el a m?s rigurosa disciplina. Os maiores
ocupaban os pupitres de plano inclinado, no dese? do Museo Pedag?ico
Nacional, por fortuna recuperados hoxe para o Museo Pedag?ico de Galicia (o
MUPEGA). M?s tarde, chegar?n as mesas de plano horizontal, primorosamente
vernizadas, coas s?s respectivas cadeiras. Pero os m?s pequenos ti?mos
que conformarnos cuns simples bancos. Al? apretados, a convivencia e a
comodidade eran dif?iles, mesmo para escribir nas pizarras.
Foto n? 1: Nenos das escolas de D. Manuel e Dna. Pilar en 1954
Pero o aproveitamento vi? nas clases da sesi? da tarde, ? que acud?n menos alumnos e ? que nunca deixei de asistir. Entre as actividades desta sesi? figuraba a lectura, formando de p? nunha especie de semic?culo, no que o mestre ocupaba o centro, con lecturas a partir dunha pequena, pero selecta biblioteca escolar que, creo, perduraba dos tempos do mestre republicano D. Gabino Fern?dez Filgueira, recordado e respectado, case con veneraci?, polos veci?s de Gul?s, especialmente polos m?s vellos. Afortunadamente, os acontecementos, recreados por Manolo Rivas na novela Os libros arden mal, tiveron aqu?menos repercusi?s naqueles anos do franquismo represor. Non sei se o labor de contenci? contra a inquina falanxista, levada a cabo polo lembrado e querido p?roco D. Xos?Trigo Mart?ez (o “abade vello”) que non tolerou aqu?males maiores, tivo algo que ver. Conserv?ase tam? unha m?uina de escribir, o mapa-mundi, bar?etros, term?etros, figuras xeom?ricas, etc., doados pola Sociedade de Emigrantes en Bos Aires “Brisas del Plata” (“Sociedad Hijos de Gulanes en el Plata. Pro-Instrucci?, Fomento y Protecci?”), en 1929, sociedade na que colaboraban tanto os homes coma as mulleres emigrantes (Carme de Bernaldo, unha t? de Alfredo do Roque, etc.) A partir dos primeiros traballos de Ant? Costa, o estudo destas Sociedades de Instrucci? en Am?ica v? sendo obxecto de atenci? de Vicente Pe?, Carme Pereira e X. M. Malheiro. Un dos libros de lectura obrigada era Coraz?, do italiano Edmundo de Amicis, coas p?inas que m?s nos impactaban, baixo a atenta mirada e control do mestre: “El muchacho calabr?”, “Mi amigo Garr?”, ”El peque? vig? lombardo”, “El tamborcillo sardo”, “De los Apeninos a los Andes”...
D. Manuel P?ez Rey permaneceu en Gul?s entre 1945 e 1955.
Fora o n?ero 1 da s? promoci?. Pertenc? ?quinta promoci? mixta de
lembrado Plano Profesional da Segunda Rep?lica, dos que remataron a
carreira no curso 1939-40, por motivo da infeliz contenda de 1936. Con D.
Manuel P?ez aprend? a amar a Historia. Do seu paso pola escola, conserva
mi? nai nun lugar preferente a tan co?cida foto escolar, na que estamos
meu irm? e mais eu, feita no Casal, na escola de dona Pilar Gonz?ez, no
antigo lugar de Manuel Carracedo e Amelia Ucha, durante o curso 1954-55. Por
concurso de traslados, D. Manuel foi para Lanta?, no concello de Portas.
Gul?s e Lanta?, senlleiras, polas respectivas Bandas de
M?ica. D. Manuel nacera en Cambados o 1 de febreiro de 1912. Casou con dona
Xenerosa Garc?, de L?ez, da que gardamos en Gul?s un garimoso recordo.
Vi?o, contraeu segundas nupcias en Pontevedra. O seu sogro rexentaba a
“Sombrerer? ?varez”. Non sei se foi al?ou na r? do Vilar, en Santiago de
Compostela, onde merquei a gorra de m?ico en 1961, de azul marino, con
funda branca e lira dourada. A este respecto, cabe recordar as promoci?s de
alumnos de D. Manuel, que integrar?n as agrupaci?s na parroquia,
gaiteiros, ranchos de reis, a curta experiencia do coro, con D. Francisco
Rodr?uez, e bandas como “A Uni?” cos Groba e directores posteriores, e a
recuperaci? na “Reconquista” e despois na Banda d’O Porri?, de Xos?
Carracedo, ou na de Ponteareas, na Orquestra Porto o, incluso, na Galiza da
emigraci?, tanto na interior (Banda de Castrelos, agrupaci?s en Madrid,
bandas militares, entre outras) coma na exterior a Bos Aires, Venezuela, ou
m?s tarde a Europa. Segundo me manifestaba seu fillo, D. Manuel gardaba con
cari? os recordos desa ?oca. Soamente a t?ulo de exemplo, co perigo
dalg? erro, e sen pretender a exhaustividade, podiamos citar os seguintes
m?icos: Florencio P?ez, C?ar Ledo e Roxelio Presa (frautas), Francisco
Gonz?ez e Pepe de Anselmo (oboes); Indalecio Fern?dez (logo director) e
Florencio Dom?guez (requintos); Seraf? Soto, Xos?Prego, Hip?ito Prego,
Roxelio de Xeneroso, Manolo de se?r Xos?do Lucero, meu irm? e mais eu
(clarinetes); Gonzalo Groba, Manuel Carrera, ?varo Prego, Fernando Gonz?ez
(saxos altos); Xos?Porto (Pepe de Anxelita) e eu mesmo na primeira ?oca
(saxos tenores); Valent? Souto e C?dido de Matilda m?s tarde (tromb?s);
Tucho Boente (fliscorno); Miguel Groba (despois, director), Manuel Porto
(Manolo do Outeiro), C?dido Porto (de Matilda) e Pepe de Xeneroso,
trompetas; Gabino Gonz?ez (da Santabaia), bar?ono; Jos?Pousada (Chi? da
Abelleira) e Antonio de Em?ita (este, pouco tempo), bombardinos; Manuel
Amil (baixo ou tuba). Outros, coma Jos?Otero (do Brasileiro, fliscorno),
Am?ico de Prudencio (tam? bater? na Orquestra Porto), Barrera (trompa),
Casiano (bombardino), Manolo de Preciosa (clarinete) e seu irm? Pepe, Xos?
Prego e Delio Gonz?ez (tenores), Rufino Boullosa (clarinete), C. Dionisio
Soto (saxo alto), Licinio Groba (tromb?), Xos?Porto (de Marina,
bombardino, logo tuba), se cadra foran algo anteriores, alg?s xa cos
mestres dos primeiros anos cuarenta. Outros quizais inmediatamente
posteriores a D. Manuel, coma Xos?Carracedo Pousada (frauta, logo
director), meu curm? Roxelio e C?dido de Ceram? (trompetas), Nucho, hoxe
destacado en Madrid (fliscorno), Brais fillo (caixa) ...
Durante o curso 1955-56, a escola estivo rexentada,
provisionalmente, por un mestre de Ponteareas, do que a penas me lembro.
Vi? a cabalo. Solo sei que traballei en lectura e escritura co libro Mi
primer manuscrito. Menos mal que al?estaba Fernando Soto Groba, coas
peri?icas clases particulares dos ver?s, moitas delas no antigo sal? de
baile, propiedade de Manuel Porto Lorenzo, no actual recinto cultural, na
Abesoureira. Con el afiancei a Ortograf? e a Aritm?ica.
Foto n? 2: Clases particulares con Fernando Soto en 1953
A chegada de D. Manuel Tombo Paz
O benquerido e recordado mestre D. Manuel Tombo Paz naceu en
Vilarch?, no lugar de Cuntixe, na parroquia de Tour? (Ponte Caldelas), o
21 de febreiro de 1909. Foran tres irm?s: Manuel, Maruxa e Luz Divina. Da
s? traxectoria, fixen unha semblanza no anterior traballo Historias de
vida (2003). Hoxe, grazas ?s? filla Eulalia, que, xunto co seu marido
Pepe, me acolleron con moito cari? no fogar do Milladoiro, preto de
Santiago, podemos ofrecer novos datos in?itos.
D. Manuel era fillo de Modesto e Perfecta. Seu pai ti? unha
irm? Arxentina, casada con D. Xos?Mart?ez Franco, que foi, primeiro,
mestre na escola “La Antorcha” de Cristi?de, fundada pola Sociedade
”Pro-Escuelas Hispano-Americanas y Mutualidad Residentes de Cristi?de y
Lim?rofes en Buenos Aires”, segundo me recordou no seu d? C?dido Porto
Gonz?ez (C?dido “de Paulina”). D. Xos?foi posteriormente, m?ico en
Gul?s. Tivo aqu?consulta na “Vi?ill?” (como di nalg? documento antigo),
a partir de 1924, despois de falecer de accidente t? Domingos Porto
Est?ez, mentres levantaba a casa. Durante a Segunda Rep?lica ach?olo xa
de m?ico forense en Ponteareas, logo vinculado a Xinzo, no segundo
casamento. Un dos seus fillos foi taxista, Xos?Mart?ez Tombo (“Pepi? do
M?ico”); outra filla, Celia, propietaria do Comercio Calzados “La Gu?”, en
Porri?, ao lado do Concello.
D. Manuel fora moi bo estudante. Seu pai emigrara ao Brasil e
faleceu cando aquel ti? 18 anos, en 1927. Do pouco que ti?n, D. Manuel
renunciou a favor das s?s irm?. Por ent?, o noso protagonista cursaba
estudos na Normal de Pontevedra. Segundo te? recollido en A Escola
Normal de Pontevedra, rematou a carreira no curso 1926-27. S? filla
manif?tame que tivo escola, quizais primeiro en Forcarei, e logo en Torroso
(Mos). Aqu?casou con Concepci? Romero Sestelo, filla de Xos?Romero
(morreu no ano 1918, na epidemia de gripe) e de Esperanza Sestelo S?.
Concepci? tivo catro irm?s: Marcelino, Crisanto (soldado do Rexemento de
Infanter? “Arag?”, n? 17, faleceu no Frente, en 1937), Atilano e Lourdes.
D. Manuel e m?s a s? dona, Concepci?, tiveron catro fillos: Rodelgo
(1933), Eulalia (1935), Lucita (1937) e Manuel Albino (1938). Este ?timo,
Lito, para n? os alumnos e alumnas de D. Manuel, ti? 8 d?s cando faleceu
s? nai. A morte tivo moito que ver coa represi? daqueles tempos. Parece
ser que a atenci? m?ica non foi suficiente.
Namentres, D. Manuel Tombo continuou como mestre, na Gra?
(1934-36) e Freaza (1936-37). Aqu?comezou a traxedia, xa que, tal como
recollemos en Mestras e mestres pontevedreses depurados polo franquismo,
co estourido da guerra, foi separado do servizo por orde do Gobernador Civil
de Pontevedra en setembro de 1936, nun conxunto de 438 recordados mestres e
mestras de toda a provincia.
Cando comezou a guerra, D. Manuel estaba en Freaza. Apareceu
unha pintada, na que se l? que ensinaba mal aos nenos. O calificativo de
“rojo” foi moi com? para os mestres comprometidos coa educaci?
republicana. Estivo d?s veces preso no Lazareto de San Sim?. Na segunda,
porque o culpaban dun incendio. Todo, lonxe da realidade. As?eran as
cousas. Nas mi?s esculcas documentais sobre a depuraci?, figura no
Bolet? Oficial da Provincia de Pontevedra, do 4 de decembro de 1937,
coa sanci? de traslado dentro da provincia e inhabilitaci? para cargos
directivos e de confianza. Lembremos que estaba sen escola dende setembro do
ano anterior.
Incorporado de novo ?docencia, tivo que marchar para Folgoso. Al?permaneceu at?1941. ?morte da s? dona, Rodelgo, o fillo maior, foi con el; Eulalia e a s? irm?quedaron coa avoa materna; Manuel, o m?s cativo, foi criado coa avoa paterna e as t?s en Vilarch?. Foron anos dif?iles. Pero a?da quedaban m?s penurias por vir. O r?ime foi sistem?ico na persecuci? “dos portadores da luz nas tebras da ignorancia”, como sinala Xos?Manuel Beiras nun xeneroso e moi did?tico Limiar co que me honra na ?tima publicaci? mi?.
Foto n? 3: D. Manuel Tombo Paz e a profesora Filo Rey cos seus
alumnos do Colexio da Florida
Vi?o, en Folgoso D. Manuel Tombo co?ceu a M? Dores Dom?guez Prieto, coa que casou ao ano e medio. No curso 1942-43 tivo traslado a San Andr? de Comesa?. A pesar de non ter fillos con ela, Lola ser? sempre fundamental na educaci? dos fillos de D. Manuel, que se foron reunindo en Vigo. Eulalia non o far? at?os 15 anos. Rodelgo marchar? para o Brasil en 1953. A partir de 1943, D. Manuel estivo de novo sen escola at?1952, en que lle deron o indulto. Coma moitos outros mestres sancionados polo franquismo, puxo en marcha un colexio particular na Florida. Nunha fotograf? que me facilitou Eulalia, podemos ler: Colegio La Florida. Director: Don Manuel Tombo. Profesoras: Srta. Filo Paz e Srta. Eulalia Tombo. As? pois, Eulalia traballou tam? no colexio. Ela non aparece na foto, porque, segundo me aclarou na entrevista, aquel d? estaba substitu?do ao seu pai na escola de Loureza, no concello de Oia. Entre os alumnos figura o reco?cido profesor Carlos Barros, que viv? Coia.
En Torroso o campo non daba. Eulalia, con dez anos, acompa?ba ?s? t? cun farol a Peinador para vender o leite. Coma s? t?, foi modista. Seus curm?s foron sempre como irm?s para ela. Lembr?ame Eulalia como s? avoa materna tivo que vender a vaca para seu pai poder ir a Madrid, para intentar solucionar o problema. Daquela estaba na capital o bispo Eijo Garay, cun cargo importante no Consejo Nacional de Educaci?. E a?da hab? tam? L?ez Ortiz. Algo debeu suceder, porque pouco despois, en 1952, reingresaba no maxisterio, sendo destinado a Loureza (Oia) e despois a Pontevedra. En setembro de 1956 chegaba a Gul?s.
Foto n? 4: D. Manuel Tombo Paz cos nenos da Escola de Gul?s no curso
1956-57. Diante, ?esquerda, o Inspector Ramiro Sabell Mosquera
As? pois, D. Manuel Tombo chegou a Gul?s no comezo do curso 1956-57. Ademais do intenso traballo ?fronte da escola primaria, que se manti? cunha matr?ula arredor dos 80 alumnos, comezou axi? coas clases particulares, nas que aportaba a s? experiencia no referido colexio da Florida, nuns casos para cultura xeral, e noutros, especialmente, para preparar por libre no Bacharelato, que atesouro nas lembranzas daqueles anos: Manolo de Gundeiro, C?dido da Barroca, Antonio de Xos?de Primitiva, Alsira de Xan Dom?guez, Olguita de Soto, Carmi? de Barrera e eu mesmo, de Gul?s; Tito (xa falecido, fillo de Le?drez, durante moito tempo percusionista na Banda de Carracedo) de Ganade; Manolo e Pancho, de Areas; o fillo de Antonio de Alonso, de Cristi?de...non sei se tam? Rosita da Bizca?a, Pepe de Saladina, un sobri? de Leopoldo que estaba coa avoa C?dida da Suavi?, e Manolo de Inocencia, entre outros.
Ti?mos unha idade arredor dos 10-12 anos. Coa nostalxia do
paso do tempo, evoco os xogos escolares, entre eles o f?bol m?s abaixo do
torreiro, no adro ao lado da Igrexa, xunto a unhas ?bores. Hab?, e segue
felizmente habendo, anque hai que ter coidado que non se perdan, xogos
peri?icos que vi?n coas estaci?s: a b?a, o trompo, o pateiro, a mi?o
diante da tenda de se?r Jaime e se?ra Mar?. Logo chegar?n xogos novos,
como “Tres marinos a la mar”, ao que lle po?an moita ?fase e paix?
alumnos como Pepe de Jaime, Alfonso de Pousada ou Pepe de Saladina. As
raparigas xogaban m?s ?roda, a “chinca” ou ? “esconditas”. Xa, m?s ben
os domingos, participabamos en com? nalg? xogo de baile (con Carmi? de
Cabanas, Vitoria da Rula, Olguita, ...). Estabamos a descubrir a nosa
adolescencia.
A sa?a ao recreo era coma un acto liberador, unha explosi?
de x?ilo. A sede saci?ase maiormente no pozo de sacar auga, co tubo de
sif?, na de se?r Xaime. Hab? tam? a fonte, na de Xoaqu? e Constante de
Benita, pero estaba un pouco lonxe, al?arriba, no lugar. M?s lonxe, a?da,
a do Casal. O tremendo eran os ditados. E nas clases particulares das
?timas horas do ser?, os exercicios de matem?icas, as ciencias naturais,
a xeograf?, nun feixe de libros... todo aquilo era demasiado para n?,
acostumados unicamente ? enciclopedias. A min o que me gustaba era a
Historia. L?brome que un d? apareceu Francisco Gonz?ez Groba, daquela
estudante, para explicarnos, creo, as “Guerras M?icas”. Escoitabamos
sobrecollidos. Nese sentido, debemos reco?cer grandemente o labor posterior
de Francisco, na formaci? de moitas xeraci?s.
Utilizando o turismo do seu curm? “Pepi? do M?ico”, D.
Manuel lev?anos a Vigo, para familiariz?monos co imponente Instituto
“Santa Irene”, nas Travesas, onde ti?mos que examinarnos. Antes, era
obrigada a visita ?capela do Hospital Municipal, na que entonabamos a
“Salve Madre”, coa ledicia dalgunha monxi? ?Hab? que ir atando cabos! Don
Manuel sempre foi un excelente relaci?s p?licas, mesmo na s?
participaci? na organizaci? das Festas de Santo Ant? da Florida. No
Hospital Municipal estaba de porteiro o seu cu?do El?s (casado cunha irm?
s? de Vilarch?) , para facilitarnos as cousas.
A meirande parte paraba na s? casa; outros, como Antonio de
Primitiva, co seu pai, Xos?P?ez, que xa daquela se trasladara a Vigo. Eu,
en Castrelos... Souben por primeira vez dos bocadillos de salchich? e das
praias de Alcabre. Pero o noso temor eran aqueles exames orais de Ingreso no
Instituto.
Por distintas circunstancias, eu deixei a escola en setembro
de 1958. Rematara, por libre e moi satisfactoriamente, o segundo curso de
Bacharelato Elemental, polo plano de estudos de 1953. Por aquel ent?, xa
estaba en marcha a construci? dos novos edificios escolares. Mesmo se fixo
alg? partido de f?bol entre casados e solteiros na explanada do solar.
Despois vir? a inauguraci?, novas escolas, novos mestres, como D. V?tor e
D. Domingos de Cristi?de. Con Feliciano Barrera, que fixo a doaz?, Gul?s
entraba decididamente nunha nova etapa da s? historia escolar. Pero esa ?
xa outra historia.
De Gul?s, D. Manuel Tombo marchar? para Santo Estevo de
Negros (1959-1966). Coincidiu con Manolo Argibay, cando este era mestre de
Cabeiro. Despois pediu traslado ao Carballal (Vigo). Xa non exerceu, por
proximidade da xubilaci? e polo problema de nacemento que ti? no labio. D.
Manuel Tombo Paz, un dos mellores mestres meus de sempre, finou o 5 de xullo
de 1976. Estiven con el, por ?tima vez, nas Festas de San Xuli? daquel
ano. Continuaba coa mesma clarividencia de ideas de sempre, co seu
maxisterio que eu intento seguir. Xunto coa s? segunda dona (falecida en
1987), descansa no cemiterio do seu Tour? natal.
Fontes bibliogr?icas consultadas
AMICIS, E. (de): Coraz?. Diario de un ni?. Madrid, Hernando,
s.d.
BARREIRO, H. (2008): Recordar doe. Lembranzas escolares e
universitarias (1940-1965). Vigo, Xerais.
Colexio P?lico Feliciano Barrera (1959-2009). CEIP Feliciano Barrera de
Gul?s, xu? de 2009.
COSTA RICO. A. (2004): Historia da educaci? e da cultura en Galicia
(s?ulos IV-XX). Permanencia e cambios no contexto cultural europeo.
Vigo, Xerais.
GABRIEL, N. (de) (2008): Elisa e Marcela. Al? dos homes. Vigo,
Nigratrea.
MALHEIRO, X. M. (2006): As escolas de emigrantes e o pensamento
pedag?ico. Ignacio Ares de Parga e Ant? Alonso R?s. Sada – A Coru?,
Edici? do Castro.
PE?, V. (1991): ?odo, organizaci? comunitaria e intervenci?
escolar. La impronta educativa de la emigraci? transoce?ica en Galicia.
Secretar? Xeral para as Relaci?s coas Comunidades Galegas, Xunta de
Galicia, 2 vols.
PORTO UCHA, A. S. (1994): A Escola Normal de Pontevedra (1845-1940).
Servizo de Publicaci?s da Universidade de Santiago de Compostela.
PORTO UCHA, A. S. (2003): Historias de vida. Ponteareas, Al?
Mi?.
PORTO UCHA, A. S. (2006): “As fontes orais e os fondos privados
para o estudo hist?ico dos materiais escolares. An?ise te?ica e traballos
de campo sobre a depuraci? do maxisterio”, en SU?EZ PAZOS, M., CID
FERN?DEZ, X. M. e BENSO CALVO, M. (Coord): Memoria da escola. Cultura
material e testemu?s da nosa historia educativa contempor?ea. Vigo,
Xerais, pp. 217-261.
PORTO UCHA, A S. e IGLESIAS SALVADO, J. L. (2006): “Dous modelos
educativos, d?s escolas enfrontadas: a escola republicana e a escola
nacional-cat?ica”, Sarmiento. Anuario Galego de Historia da Educaci?,
10, pp. 113-146.
PORTO UCHA, A. S. (2008): Mestras e mestres pontevedreses depurados
polo franquismo. Primeiras acci?s represivas e estudo por concellos no sur
da provincia. Ponteareas, Al? Mi?.
RIVAS, M. (2006): Os libros arden mal. Vigo, Xerais.