APUNTES PARA O ARQUIVO DA MEMORIA ESCOLAR

Aos mestres meus da infancia

Os testemu?s orais e escritos dos que viviron unha determinada ?oca constit?n un valioso instrumento para a investigaci?. A trav? das s?s narraci?s, podemos facer a reconstruci? hist?ica da escola. Ap?tannos datos sobre as pr?ticas escolares desenvolvidas, das estratexias metodol?icas seguidas, da distribuci? dos tempos e dos espazos, das materias cursadas; en s?tese, da importancia do curr?ulo. Te?n valor para o presente e mesmo para o futuro. A salvagarda destas iniciativas pode materializarse na creaci? dun Arquivo da Memoria Escolar. Nese sentido, cando recib? a chamada de Rodrigo D?z Cuerpo, director do Colexio “Feliciano Barrera” de Gul?s (Ponteareas, Pontevedra), para invitarme a participar na iniciativa arredor da conmemoraci? do 50 aniversario de creaci? dos nosos Grupos Escolares, sentinme ledo e disposto a colaborar. Este tipo de traballos, nos que ando mergullado dende hai m?s dunha d?ada, repercuten grandemente na recuperaci? da historia da escola, na interpretaci? dos valores do ensino e da propia cultura que xeneran os centros escolares. ?verdade tam? que “recordar doe”. Con ese t?ulo temos na r? un femoso traballo de Herminio Barreiro, compa?iro da Facultade de Ciencias da Educaci?.

Gul?s creu sempre no valor do ensino e profesou de continuo un exemplar respecto aos seus mestres e mestras. Quizabes esteamos a falar dun dos elementos definidores da s? singularidade, xunto coa m?s pura afecci? musical. Vaia, pois, de entrada, a mi? noraboa aos promotores deste proxecto.

Os meus primeiros anos na escola

Sux?eseme que relembre nunhas p?inas a memoria da escola. Tiven na mi? formaci? dous mestres senlleiros: D. Manuel P?ez Rey e D. Manuel Tombo Paz. Xunto a eles, as oportunas clases particulares nos per?dos estivais, de Fernando Soto Groba, dalg? xeito, en r?ime de coeducaci?. Porque, pola secular diferenciaci? da educaci? dos nenos e das nenas, e dos seus respectivos mestres e mestras, as escolas estaban separadas. Todo estaba separado. Hai alg? caso distinto, como leva posto de manifesto Narciso de Gabriel, en Elisa e Marcela. Al? dos homes. Centrareime na escola que eu viv?, a dos rapaces do local escolar no edificio propiedade de Constante Porto (de Benita).

  Comecei ?escola en xaneiro de 1950. Inda non cumprira os cinco anos. A escolarizaci? temper??importante, anque Rousseau seica non estaba moito de acordo. Andei da man do meu amigo da infancia C?dido M. Prego Rajo. Eramos e, dalg? xeito, seguimos a ser, “Candidi? do Raxo” e “Lito da Cerdeira”. Logo ir?n incorpor?dose os nosos respectivos irm?s, Antonio e Pepe. Dende a Cima baixaban tam?, polos cami?s enlamados, os de Sen? (ou de Virxinia), primeiro Xos?e C?dido, logo, o resto dos irm?s, Ux?, Manolo e Florencio. Xos?e C?dido ti?n un codici?el bal? ou pelota grande de f?bol, talvez obsequio dos t?s en Am?ica. Vi? tam? Enrique de Moreira, que pasou un tempo na casa da s? avoa, a se?ra Xesusa de Fern?dez. Do Outeiro do Foxo, Pepe de Florinda, Pepe de Benigno e os seus curm?s, Manolo e Antonio de Em?ita. De Ceram?, os irm?s Benigno e Alfredo; C?dido incorporar?se m?s tarde. ? veces un?se tam? Antonio, de Pura Varela, principalmente ?volta. Todos, entra?beis na amizade e nos xogos infant?.

  ?se a p??escola, cunha bulsa ? costas, que fac?n garimosamente as costureiras, como se?ra Saladina no meu caso. Un codelo de pan de millo, o libro de “Rayas” ou silabario, unha pizarra e o pizarrillo constitu?n toda a valixa escolar infantil. Para os iniciados, a pluma, a libreta e a enciclopedia (de Dalmau Carles, primeiro, logo as de ?varez). Se chov?, un saco pola cabeza era suficiente, saco utilizado con frecuencia nas liortas infant?. Pero aquilo ti? pouco que ver co actual “bullying” ou acoso. Non hab? transporte escolar. Pero o max? e a fantas? substitu?n esa eiva: vistosos carros de rolos (con freo inclu?o) ou aros con varilla de aramio fac?n as veces de transporte; amos?anse como poderosos medios de est?ulo creativo, anunciando o traxecto en com?. Dic? mi? avoa Consuela: “correde, que xa pitan os de Campos”. En Eir? esperaba Agapito, que pouco despois tomar? o cami? do Seminario; un anos antes, fac?o C?dido Prego. En Cabanas, ao lado do cruceiro, hab? que tomar o cami? m?s curto. A puntualidade escolar era unha cousa moi seria; tropezaba a mi?o cos ritmos m?s lentos dos tempos campesi?s, sempre c?licos, cos que os mestres e mestras ti?n a mi?o verdadeiros problemas.

  Daquela, Xaime e Constante a?da resid?n no Acibi?iro. Pero estaba Maximino de Cabanas, sempre animoso, co seu contaxioso inxenio. Subiamos polo lado do Cabreiro, onde, no lugar xa deshabitado, Pepe de Prego (“Pregui?”) e Pepe da Caseira, entre outros maiores ca n?, eran consumados expertos en improvisar verdadeiras festas, con procesi?, foguetes, rifa, “papelillo”, bandeiras, venda de produtos e palco inclu?os. M?s abaixo, os lugares de se?ra Peregrina da Cortadora, tem?el, Pepe de Xoaqu?, Sara de Xoanito e t? Manolo, que, pouco despois, cos meus curm?s, se trasladar?n ?antiga casa do Crego Gregoria, na Costa de Sequeiros. Segundo o imperativo do reloxio hab? que decidir: ou tomar pola dereita o carreiro do atallo, atravesando “in franganti” os eidos de Secundina da Enxe?ira, en que se incorporaban os de Saturnino, e de se?ra Balbina de Soto (co martillar constante do Ferreiro no oficio), ou seguir recto, pola de Amadora e Carme do Civil, sempre coas tentadoras laranxas no seu tempo, e os casti?iros de se?r Rosendo. Desembocabamos no cami? principal do Casal pola canella de meu t? Domingos. O volver era xa outra cousa, m?s de demorar, pola tenda do Casal, con se?r Agapito, a subida pola de se?ra Albina Carracedo, se?ra Rosa da Visoura, se?r Sen?, se?r Salvador, se?ra Sinforosa (inda viv? a t?, onde liamos “Villa Rajo Antonio”) at?os eidos de se?r Manolo do Prego, se?r Castor e se?ra Ramona de Soto. Era o cami? seguido nos enterros, cos seus silenciosos cruceiros como testigos, aos que te? pensado dedicarlle un futuro traballo.

  D. Manuel era un mestre moi esixente, cunha caligraf? impec?el que todos desexabamos imitar. Felizmente, conservo as libretas corrixidas, con estilogr?ica e tinta de cor verde, negra, azul ou bermella, onde se pontificaban as cualificaci?s: “moi mal” (M.M), “mal” (M), “case mal” (C.M.), “case regular” (C.R), “regular” (R), “case ben” (C.B), “ben” (B). Acadar un “moi ben” (M.B) era todo un trunfo, a maior ilusi?, que compartiamos cos compa?iros pr?imos e cos nosos pais ou av? e avoas ao chegar ?casa. O dif?il era escribir con pluma, coa tinta que fac? o propio mestre nunha botella, e que depositaba nos tinteiros dos correspondentes pupitres. Fac?nse borr?s. Ent? aparec? na libreta a sentenza do mestre: “Muy poca limpieza”. Todos aspirabamos tam? ? proximidade do seu fillo, Xos?Manuel P?ez Garc? (“Pepi? do Maestro”), hoxe catedr?ico de Historia Moderna. Hab?os m?s afortunados, coma os de Sequeiros, xa que o mestre viv? al? nunha casa propiedade de Eusebio Boente, onde ti? carpintar? o que tam? tivo orquestra, Xos?L?ez (Pepe de Borralla), no actual lugar de Pablo Prego, na Devesa. Desta circunstancia record?ame Pucho (o meu benquerido mestre carpinteiro anos despois), que ti? na s? t? Felisa de Enrique a s? valedora.

  A matr?ula era duns 80 alumnos. Nunha clase tan numerosa, para manter a orde era imprescind?el a m?s rigurosa disciplina. Os maiores ocupaban os pupitres de plano inclinado, no dese? do Museo Pedag?ico Nacional, por fortuna recuperados hoxe para o Museo Pedag?ico de Galicia (o MUPEGA). M?s tarde, chegar?n as mesas de plano horizontal, primorosamente vernizadas, coas s?s respectivas cadeiras. Pero os m?s pequenos ti?mos que conformarnos cuns simples bancos. Al? apretados, a convivencia e a comodidade eran dif?iles, mesmo para escribir nas pizarras.

Foto n? 1: Nenos das escolas de D. Manuel e Dna. Pilar en 1954

Pero o aproveitamento vi? nas clases da sesi? da tarde, ? que acud?n menos alumnos e ? que nunca deixei de asistir. Entre as actividades desta sesi? figuraba a lectura, formando de p? nunha especie de semic?culo, no que o mestre ocupaba o centro, con lecturas a partir dunha pequena, pero selecta biblioteca escolar que, creo, perduraba dos tempos do mestre republicano D. Gabino Fern?dez Filgueira, recordado e respectado, case con veneraci?, polos veci?s de Gul?s, especialmente polos m?s vellos. Afortunadamente, os acontecementos, recreados por Manolo Rivas na novela Os libros arden mal, tiveron aqu?menos repercusi?s naqueles anos do franquismo represor. Non sei se o labor de contenci? contra a inquina falanxista, levada a cabo polo lembrado e querido p?roco D. Xos?Trigo Mart?ez (o “abade vello”) que non tolerou aqu?males maiores, tivo algo que ver. Conserv?ase tam? unha m?uina de escribir, o mapa-mundi, bar?etros, term?etros, figuras xeom?ricas, etc., doados pola Sociedade de Emigrantes en Bos Aires “Brisas del Plata” (“Sociedad Hijos de Gulanes en el Plata. Pro-Instrucci?, Fomento y Protecci?”), en 1929, sociedade na que colaboraban tanto os homes coma as mulleres emigrantes (Carme de Bernaldo, unha t? de Alfredo do Roque, etc.) A partir dos primeiros traballos de Ant? Costa, o estudo destas Sociedades de Instrucci? en Am?ica v? sendo obxecto de atenci? de Vicente Pe?, Carme Pereira e X. M. Malheiro. Un dos libros de lectura obrigada era Coraz?, do italiano Edmundo de Amicis, coas p?inas que m?s nos impactaban, baixo a atenta mirada e control do mestre: “El muchacho calabr?”, “Mi amigo Garr?”, ”El peque? vig? lombardo”, “El tamborcillo sardo”, “De los Apeninos a los Andes”...

  D. Manuel P?ez Rey permaneceu en Gul?s entre 1945 e 1955. Fora o n?ero 1 da s? promoci?. Pertenc? ?quinta promoci? mixta de lembrado Plano Profesional da Segunda Rep?lica, dos que remataron a carreira no curso 1939-40, por motivo da infeliz contenda de 1936. Con D. Manuel P?ez aprend? a amar a Historia. Do seu paso pola escola, conserva mi? nai nun lugar preferente a tan co?cida foto escolar, na que estamos meu irm? e mais eu, feita no Casal, na escola de dona Pilar Gonz?ez, no antigo lugar de Manuel Carracedo e Amelia Ucha, durante o curso 1954-55. Por concurso de traslados, D. Manuel foi para Lanta?, no concello de Portas.

  Gul?s e Lanta?, senlleiras, polas respectivas Bandas de M?ica. D. Manuel nacera en Cambados o 1 de febreiro de 1912. Casou con dona Xenerosa Garc?, de L?ez, da que gardamos en Gul?s un garimoso recordo. Vi?o, contraeu segundas nupcias en Pontevedra. O seu sogro rexentaba a “Sombrerer? ?varez”. Non sei se foi al?ou na r? do Vilar, en Santiago de Compostela, onde merquei a gorra de m?ico en 1961, de azul marino, con funda branca e lira dourada. A este respecto, cabe recordar as promoci?s de alumnos de D. Manuel, que integrar?n as agrupaci?s na parroquia, gaiteiros, ranchos de reis, a curta experiencia do coro, con D. Francisco Rodr?uez, e bandas como “A Uni?” cos Groba e directores posteriores, e a recuperaci? na “Reconquista” e despois na Banda d’O Porri?, de Xos? Carracedo, ou na de Ponteareas, na Orquestra Porto o, incluso, na Galiza da emigraci?, tanto na interior (Banda de Castrelos, agrupaci?s en Madrid, bandas militares, entre outras) coma na exterior a Bos Aires, Venezuela, ou m?s tarde a Europa. Segundo me manifestaba seu fillo, D. Manuel gardaba con cari? os recordos desa ?oca. Soamente a t?ulo de exemplo, co perigo dalg? erro, e sen pretender a exhaustividade, podiamos citar os seguintes m?icos: Florencio P?ez, C?ar Ledo e Roxelio Presa (frautas), Francisco Gonz?ez e Pepe de Anselmo (oboes); Indalecio Fern?dez (logo director) e Florencio Dom?guez (requintos); Seraf? Soto, Xos?Prego, Hip?ito Prego, Roxelio de Xeneroso, Manolo de se?r Xos?do Lucero, meu irm? e mais eu (clarinetes); Gonzalo Groba, Manuel Carrera, ?varo Prego, Fernando Gonz?ez (saxos altos); Xos?Porto (Pepe de Anxelita) e eu mesmo na primeira ?oca (saxos tenores); Valent? Souto e C?dido de Matilda m?s tarde (tromb?s); Tucho Boente (fliscorno); Miguel Groba (despois, director), Manuel Porto (Manolo do Outeiro), C?dido Porto (de Matilda) e Pepe de Xeneroso, trompetas; Gabino Gonz?ez (da Santabaia), bar?ono; Jos?Pousada (Chi? da Abelleira) e Antonio de Em?ita (este, pouco tempo), bombardinos; Manuel Amil (baixo ou tuba). Outros, coma Jos?Otero (do Brasileiro, fliscorno), Am?ico de Prudencio (tam? bater? na Orquestra Porto), Barrera (trompa), Casiano (bombardino), Manolo de Preciosa (clarinete) e seu irm? Pepe, Xos? Prego e Delio Gonz?ez (tenores), Rufino Boullosa (clarinete), C. Dionisio Soto (saxo alto), Licinio Groba (tromb?), Xos?Porto (de Marina, bombardino, logo tuba), se cadra foran algo anteriores, alg?s xa cos mestres dos primeiros anos cuarenta. Outros quizais inmediatamente posteriores a D. Manuel, coma Xos?Carracedo Pousada (frauta, logo director), meu curm? Roxelio e C?dido de Ceram? (trompetas), Nucho, hoxe destacado en Madrid (fliscorno), Brais fillo (caixa) ...

  Durante o curso 1955-56, a escola estivo rexentada, provisionalmente, por un mestre de Ponteareas, do que a penas me lembro. Vi? a cabalo. Solo sei que traballei en lectura e escritura co libro Mi primer manuscrito. Menos mal que al?estaba Fernando Soto Groba, coas peri?icas clases particulares dos ver?s, moitas delas no antigo sal? de baile, propiedade de Manuel Porto Lorenzo, no actual recinto cultural, na Abesoureira. Con el afiancei a Ortograf? e a Aritm?ica.

Foto n? 2: Clases particulares con Fernando Soto en 1953

A chegada de D. Manuel Tombo Paz

  O benquerido e recordado mestre D. Manuel Tombo Paz naceu en Vilarch?, no lugar de Cuntixe, na parroquia de Tour? (Ponte Caldelas), o 21 de febreiro de 1909. Foran tres irm?s: Manuel, Maruxa e Luz Divina. Da s? traxectoria, fixen unha semblanza no anterior traballo Historias de vida (2003). Hoxe, grazas ?s? filla Eulalia, que, xunto co seu marido Pepe, me acolleron con moito cari? no fogar do Milladoiro, preto de Santiago, podemos ofrecer novos datos in?itos.

  D. Manuel era fillo de Modesto e Perfecta. Seu pai ti? unha irm? Arxentina, casada con D. Xos?Mart?ez Franco, que foi, primeiro, mestre na escola “La Antorcha” de Cristi?de, fundada pola Sociedade ”Pro-Escuelas Hispano-Americanas y Mutualidad Residentes de Cristi?de y Lim?rofes en Buenos Aires”, segundo me recordou no seu d? C?dido Porto Gonz?ez (C?dido “de Paulina”). D. Xos?foi posteriormente, m?ico en Gul?s. Tivo aqu?consulta na “Vi?ill?” (como di nalg? documento antigo), a partir de 1924, despois de falecer de accidente t? Domingos Porto Est?ez, mentres levantaba a casa. Durante a Segunda Rep?lica ach?olo xa de m?ico forense en Ponteareas, logo vinculado a Xinzo, no segundo casamento. Un dos seus fillos foi taxista, Xos?Mart?ez Tombo (“Pepi? do M?ico”); outra filla, Celia, propietaria do Comercio Calzados “La Gu?”, en Porri?, ao lado do Concello.

  D. Manuel fora moi bo estudante. Seu pai emigrara ao Brasil e faleceu cando aquel ti? 18 anos, en 1927. Do pouco que ti?n, D. Manuel renunciou a favor das s?s irm?. Por ent?, o noso protagonista cursaba estudos na Normal de Pontevedra. Segundo te? recollido en A Escola Normal de Pontevedra, rematou a carreira no curso 1926-27. S? filla manif?tame que tivo escola, quizais primeiro en Forcarei, e logo en Torroso (Mos). Aqu?casou con Concepci? Romero Sestelo, filla de Xos?Romero (morreu no ano 1918, na epidemia de gripe) e de Esperanza Sestelo S?. Concepci? tivo catro irm?s: Marcelino, Crisanto (soldado do Rexemento de Infanter? “Arag?”, n? 17, faleceu no Frente, en 1937), Atilano e Lourdes. D. Manuel e m?s a s? dona, Concepci?, tiveron catro fillos: Rodelgo (1933), Eulalia (1935), Lucita (1937) e Manuel Albino (1938). Este ?timo, Lito, para n? os alumnos e alumnas de D. Manuel, ti? 8 d?s cando faleceu s? nai. A morte tivo moito que ver coa represi? daqueles tempos. Parece ser que a atenci? m?ica non foi suficiente.

  Namentres, D. Manuel Tombo continuou como mestre, na Gra? (1934-36) e Freaza (1936-37). Aqu?comezou a traxedia, xa que, tal como recollemos en Mestras e mestres pontevedreses depurados polo franquismo, co estourido da guerra, foi separado do servizo por orde do Gobernador Civil de Pontevedra en setembro de 1936, nun conxunto de 438 recordados mestres e mestras de toda a provincia.

  Cando comezou a guerra, D. Manuel estaba en Freaza. Apareceu unha pintada, na que se l? que ensinaba mal aos nenos. O calificativo de “rojo” foi moi com? para os mestres comprometidos coa educaci? republicana. Estivo d?s veces preso no Lazareto de San Sim?. Na segunda, porque o culpaban dun incendio. Todo, lonxe da realidade. As?eran as cousas. Nas mi?s esculcas documentais sobre a depuraci?, figura no Bolet? Oficial da Provincia de Pontevedra, do 4 de decembro de 1937, coa sanci? de traslado dentro da provincia e inhabilitaci? para cargos directivos e de confianza. Lembremos que estaba sen escola dende setembro do ano anterior.

  Incorporado de novo ?docencia, tivo que marchar para Folgoso. Al?permaneceu at?1941. ?morte da s? dona, Rodelgo, o fillo maior, foi con el; Eulalia e a s? irm?quedaron coa avoa materna; Manuel, o m?s cativo, foi criado coa avoa paterna e as t?s en Vilarch?. Foron anos dif?iles. Pero a?da quedaban m?s penurias por vir. O r?ime foi sistem?ico na persecuci? “dos portadores da luz nas tebras da ignorancia”, como sinala Xos?Manuel Beiras nun xeneroso e moi did?tico Limiar co que me honra na ?tima publicaci? mi?.

Foto n? 3: D. Manuel Tombo Paz e a profesora Filo Rey cos seus alumnos do Colexio da Florida

Vi?o, en Folgoso D. Manuel Tombo co?ceu a M? Dores Dom?guez Prieto, coa que casou ao ano e medio. No curso 1942-43 tivo traslado a San Andr? de Comesa?. A pesar de non ter fillos con ela, Lola ser? sempre fundamental na educaci? dos fillos de D. Manuel, que se foron reunindo en Vigo. Eulalia non o far? at?os 15 anos. Rodelgo marchar? para o Brasil en 1953. A partir de 1943, D. Manuel estivo de novo sen escola at?1952, en que lle deron o indulto. Coma moitos outros mestres sancionados polo franquismo, puxo en marcha un colexio particular na Florida. Nunha fotograf? que me facilitou Eulalia, podemos ler: Colegio La Florida. Director: Don Manuel Tombo. Profesoras: Srta. Filo Paz e Srta. Eulalia Tombo. As? pois, Eulalia traballou tam? no colexio. Ela non aparece na foto, porque, segundo me aclarou na entrevista, aquel d? estaba substitu?do ao seu pai na escola de Loureza, no concello de Oia. Entre os alumnos figura o reco?cido profesor Carlos Barros, que viv? Coia.

  En Torroso o campo non daba. Eulalia, con dez anos, acompa?ba ?s? t? cun farol a Peinador para vender o leite. Coma s? t?, foi modista. Seus curm?s foron sempre como irm?s para ela. Lembr?ame Eulalia como s? avoa materna tivo que vender a vaca para seu pai poder ir a Madrid, para intentar solucionar o problema. Daquela estaba na capital o bispo Eijo Garay, cun cargo importante no Consejo Nacional de Educaci?. E a?da hab? tam? L?ez Ortiz. Algo debeu suceder, porque pouco despois, en 1952, reingresaba no maxisterio, sendo destinado a Loureza (Oia) e despois a Pontevedra. En setembro de 1956 chegaba a Gul?s.

Foto n? 4: D. Manuel Tombo Paz cos nenos da Escola de Gul?s no curso 1956-57. Diante, ?esquerda, o Inspector Ramiro Sabell Mosquera

As? pois, D. Manuel Tombo chegou a Gul?s no comezo do curso 1956-57. Ademais do intenso traballo ?fronte da escola primaria, que se manti? cunha matr?ula arredor dos 80 alumnos, comezou axi? coas clases particulares, nas que aportaba a s? experiencia no referido colexio da Florida, nuns casos para cultura xeral, e noutros, especialmente, para preparar por libre no Bacharelato, que atesouro nas lembranzas daqueles anos: Manolo de Gundeiro, C?dido da Barroca, Antonio de Xos?de Primitiva, Alsira de Xan Dom?guez, Olguita de Soto, Carmi? de Barrera e eu mesmo, de Gul?s; Tito (xa falecido, fillo de Le?drez, durante moito tempo percusionista na Banda de Carracedo) de Ganade; Manolo e Pancho, de Areas; o fillo de Antonio de Alonso, de Cristi?de...non sei se tam? Rosita da Bizca?a, Pepe de Saladina, un sobri? de Leopoldo que estaba coa avoa C?dida da Suavi?, e Manolo de Inocencia, entre outros.

  Ti?mos unha idade arredor dos 10-12 anos. Coa nostalxia do paso do tempo, evoco os xogos escolares, entre eles o f?bol m?s abaixo do torreiro, no adro ao lado da Igrexa, xunto a unhas ?bores. Hab?, e segue felizmente habendo, anque hai que ter coidado que non se perdan, xogos peri?icos que vi?n coas estaci?s: a b?a, o trompo, o pateiro, a mi?o diante da tenda de se?r Jaime e se?ra Mar?. Logo chegar?n xogos novos, como “Tres marinos a la mar”, ao que lle po?an moita ?fase e paix? alumnos como Pepe de Jaime, Alfonso de Pousada ou Pepe de Saladina. As raparigas xogaban m?s ?roda, a “chinca” ou ? “esconditas”. Xa, m?s ben os domingos, participabamos en com? nalg? xogo de baile (con Carmi? de Cabanas, Vitoria da Rula, Olguita, ...). Estabamos a descubrir a nosa adolescencia.

  A sa?a ao recreo era coma un acto liberador, unha explosi? de x?ilo. A sede saci?ase maiormente no pozo de sacar auga, co tubo de sif?, na de se?r Xaime. Hab? tam? a fonte, na de Xoaqu? e Constante de Benita, pero estaba un pouco lonxe, al?arriba, no lugar. M?s lonxe, a?da, a do Casal. O tremendo eran os ditados. E nas clases particulares das ?timas horas do ser?, os exercicios de matem?icas, as ciencias naturais, a xeograf?, nun feixe de libros... todo aquilo era demasiado para n?, acostumados unicamente ? enciclopedias. A min o que me gustaba era a Historia. L?brome que un d? apareceu Francisco Gonz?ez Groba, daquela estudante, para explicarnos, creo, as “Guerras M?icas”. Escoitabamos sobrecollidos. Nese sentido, debemos reco?cer grandemente o labor posterior de Francisco, na formaci? de moitas xeraci?s.

  Utilizando o turismo do seu curm? “Pepi? do M?ico”, D. Manuel lev?anos a Vigo, para familiariz?monos co imponente Instituto “Santa Irene”, nas Travesas, onde ti?mos que examinarnos. Antes, era obrigada a visita ?capela do Hospital Municipal, na que entonabamos a “Salve Madre”, coa ledicia dalgunha monxi? ?Hab? que ir atando cabos! Don Manuel sempre foi un excelente relaci?s p?licas, mesmo na s? participaci? na organizaci? das Festas de Santo Ant? da Florida. No Hospital Municipal estaba de porteiro o seu cu?do El?s (casado cunha irm? s? de Vilarch?) , para facilitarnos as cousas.

  A meirande parte paraba na s? casa; outros, como Antonio de Primitiva, co seu pai, Xos?P?ez, que xa daquela se trasladara a Vigo. Eu, en Castrelos... Souben por primeira vez dos bocadillos de salchich? e das praias de Alcabre. Pero o noso temor eran aqueles exames orais de Ingreso no Instituto.

  Por distintas circunstancias, eu deixei a escola en setembro de 1958. Rematara, por libre e moi satisfactoriamente, o segundo curso de Bacharelato Elemental, polo plano de estudos de 1953. Por aquel ent?, xa estaba en marcha a construci? dos novos edificios escolares. Mesmo se fixo alg? partido de f?bol entre casados e solteiros na explanada do solar. Despois vir? a inauguraci?, novas escolas, novos mestres, como D. V?tor e D. Domingos de Cristi?de. Con Feliciano Barrera, que fixo a doaz?, Gul?s entraba decididamente nunha nova etapa da s? historia escolar. Pero esa ? xa outra historia.

  De Gul?s, D. Manuel Tombo marchar? para Santo Estevo de Negros (1959-1966). Coincidiu con Manolo Argibay, cando este era mestre de Cabeiro. Despois pediu traslado ao Carballal (Vigo). Xa non exerceu, por proximidade da xubilaci? e polo problema de nacemento que ti? no labio. D. Manuel Tombo Paz, un dos mellores mestres meus de sempre, finou o 5 de xullo de 1976. Estiven con el, por ?tima vez, nas Festas de San Xuli? daquel ano. Continuaba coa mesma clarividencia de ideas de sempre, co seu maxisterio que eu intento seguir. Xunto coa s? segunda dona (falecida en 1987), descansa no cemiterio do seu Tour? natal.
 

Fontes bibliogr?icas consultadas

AMICIS, E. (de): Coraz?. Diario de un ni?. Madrid, Hernando, s.d.
BARREIRO, H. (2008): Recordar doe. Lembranzas escolares e universitarias (1940-1965). Vigo, Xerais.
Colexio P?lico Feliciano Barrera (1959-2009). CEIP Feliciano Barrera de Gul?s, xu? de 2009.
COSTA RICO. A. (2004): Historia da educaci? e da cultura en Galicia (s?ulos IV-XX). Permanencia e cambios no contexto cultural europeo. Vigo, Xerais.
GABRIEL, N. (de) (2008): Elisa e Marcela. Al? dos homes. Vigo, Nigratrea.
MALHEIRO, X. M. (2006): As escolas de emigrantes e o pensamento pedag?ico. Ignacio Ares de Parga e Ant? Alonso R?s. Sada – A Coru?, Edici? do Castro.
PE?, V. (1991): ?odo, organizaci? comunitaria e intervenci? escolar. La impronta educativa de la emigraci? transoce?ica en Galicia. Secretar? Xeral para as Relaci?s coas Comunidades Galegas, Xunta de Galicia, 2 vols.
PORTO UCHA, A. S. (1994): A Escola Normal de Pontevedra (1845-1940). Servizo de Publicaci?s da Universidade de Santiago de Compostela.
PORTO UCHA, A. S. (2003): Historias de vida. Ponteareas, Al? Mi?.
PORTO UCHA, A. S. (2006): “As fontes orais e os fondos privados para o estudo hist?ico dos materiais escolares. An?ise te?ica e traballos de campo sobre a depuraci? do maxisterio”, en SU?EZ PAZOS, M., CID FERN?DEZ, X. M. e BENSO CALVO, M. (Coord): Memoria da escola. Cultura material e testemu?s da nosa historia educativa contempor?ea. Vigo, Xerais, pp. 217-261.
PORTO UCHA, A S. e IGLESIAS SALVADO, J. L. (2006): “Dous modelos educativos, d?s escolas enfrontadas: a escola republicana e a escola nacional-cat?ica”, Sarmiento. Anuario Galego de Historia da Educaci?, 10, pp. 113-146.
PORTO UCHA, A. S. (2008): Mestras e mestres pontevedreses depurados polo franquismo. Primeiras acci?s represivas e estudo por concellos no sur da provincia. Ponteareas, Al? Mi?.
RIVAS, M. (2006): Os libros arden mal. Vigo, Xerais.